Με αφορμή το άρθρο του Γιώργου Ψαράκη

του Μίκη Θεοδωράκη

Η Ευρώπη -ή μάλλον ο λεγόμενος ευρωπαϊκός πολιτισμός- αναδείχθηκε στον καλλίτερο μαθητή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Από την άποψη αυτή ήταν φυσικό οι νεοέλληνες να θεωρήσουν την Ευρώπη πολύ κοντά τους, χωρίς όμως να ξεχωρίσουν την πνευματική από την κοινωνική Ευρώπη. 
 
Στο σημείο αυτό έγκειται η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην νεότερη Ελλάδα και στις κοινωνίες των κεντρικών κυρίως χωρών της Ευρώπης. Η βασική αιτία γι’ αυτή τη διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ο ευρωπαϊκός Μεσαίωνας -που έχει βάλει την σφραγίδα του στους Ευρωπαίους- ήταν πολύ διαφορετικός από τις συνθήκες της Οθωμανικής κατοχής που διαμόρφωσαν την ίδια εποχή τον νεοέλληνα.
 
Κατ’ αρχήν οι Έλληνες έζησαν σε συνθήκες ξένης κατοχής, ενώ οι ευρωπαίοι διαμορφώθηκαν μέσα σε δεσποτικά καθεστώτα και σε συνθήκες ταξικής καταπίεσης. Σ’ εμάς ο εχθρός ήταν ο ξένος, ενώ σε κείνους ήταν κάποιος δικός τους: Πρίγκηπας, Μονάρχης, Βασιλιάς, Αυτοκράτορας, που επέβαλλε ένα στρωματικό σύστημα δέους, φόβου, καταπίεσης, υποταγής και εκμετάλλευσης. 
 
Την περίφημη Πυραμίδα της Εξουσίας. (Με την ευκαιρία αυτή ζητώ από τους συνεργάτες μου στην ιστοσελίδα να αναρτήσουν το λιμπρέτο της Όπεράς μου «Κώστας Καρυωτάκης», που μπορείτε και να την ακούσετε στο πεδίο «Μίκης Θεοδωράκης-Έργο» με την ονομασία «Οι Μεταμορφώσεις του Διονύσου»).
 
Αυτή η κάθετη στρωματική καταπίεση, όσο κατέβαινε από τα υψηλότερα προς τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και μέχρι να φτάσει στους δουλοπάροικους, γινόταν όλο και πιο βαρειά προσβάλλοντας τα άτομα με κάθε τρόπο: οικονομικό, μορφωτικό, πολιτισμικό, ψυχολογικό. Αν π.χ. στην κορυφή είχαμε 100 μονάδες επάρκειας, η επάρκεια αυτή μειωνόταν από το ένα κοινωνικό στρώμα στο άλλο, ας πούμε κατά 20 μονάδες, οπότε στην βάση, στον δουλοπάροικο, γινόταν πια ΜΗΔΕΝ. Δηλαδή στη διάρκεια του Μεσαίωνα η κοινωνική τάξη των δουλοπαροίκων, το 80% του λαού της κάθε χώρας, ήταν σαν να σήκωνε στην πλάτη του το Μετοχικό Μέγαρο της οδού Πανεπιστημίου στην Αθήνα. Είναι νομίζω, εύκολο να συμπεράνει κανείς το πώς διαμορφώνεται η ιδιοσυγκρασία και η ψυχοσύνθεση ενός ατόμου που γεννιέται, ζει και πεθαίνει κάτω από μια τόσο βαρειά, ολοκληρωτική και συνεχή καταπίεση. Υπάρχει τάχα χώρος για μόρφωση, πολιτισμό και ανάπτυξη προσωπικότητας; Ή έχουμε μια άμορφη μάζα εθισμένη να ζει μέσα σε σχεδόν ζωώδεις συνθήκες χωρίς δικαιώματα, γνώσεις και πρόσωπο;
 
Αντίθετα μέσα και κάτω από την οθωμανική κατοχή η καταπίεση συνίστατο στην υποχρέωση καταβολής φόρων (χαράτσι), στην αποδοχή της στρατιωτικής και διοικητικής κυριαρχίας του Σουλτάνου και σε ειδικές περιπτώσεις όπως των γενιτσάρων που δεν ήταν εθελοντές στρατιώτες αλλά κλεμμένα παιδιά που δεν γνώριζαν την καταγωγή τους.
 
Αυτές οι συνθήκες άφηναν μεγάλα περιθώρια για μια αυτοτελή ανάπτυξη με την διαφύλαξη του εθνικού, πολιτισμικού και θρησκευτικού χαρακτήρα των σκλάβων, γεγονός που επιβεβαιώνεται ιστορικά από την διατήρηση της γλώσσας, της θρησκείας και των συλλογικών έργων πολιτισμού όπως είναι λ.χ. σε ό,τι αφορά τους Έλληνες η ταυτότητα και ο πλούτος των δημοτικών τραγουδιών (ποίηση, μουσική, χορός).
 
Αυτή η βασική αντίθεση ανάμεσα στους λαούς της Ευρώπης και στους Έλληνες προβάλλει ακόμα περισσότερο στον τομέα του Πολιτισμού: Έχω αναλύσει στο παρελθόν αυτές τις διαφορές. Σήμερα θα αρκεστώ σε ένα παράδειγμα: Οι μόνοι «πρίγκηπες» που δημιούργησε η ζωή στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής ήταν οι λεγόμενοι κοτζαμπάσηδες. Όμως αυτοί δεν απετέλεσαν ποτέ μια ξεχωριστή κοινωνική τάξη στα πρότυπα της μεσαιωνικής Ευρώπης. Και γι’ αυτό το λόγο δεν αποκόπηκαν πολιτιστικά από τους υπόλοιπους Έλληνες. Δεν παρήγαγαν δικό τους πολιτισμό όπως οι άρχοντες της Ευρώπης. Και για παράδειγμα θα αναφέρω δυο γαμήλιες γιορτές. Η πρώτη σ’ ένα μεσαιωνικό πύργο και η δεύτερη σε ένα ελληνικό χωριό. Στην πρώτη περίπτωση μετά τον γάμο της νεαρής πριγκίπισσας ακολουθούσαν χοροί, μουσικές και τραγούδια βασισμένα σε έργα των μεγάλων συνθετών της εποχής, για τα οποία οι δουλοπάροικοι είχαν μαύρα μεσάνυχτα. Οι πρίγκιπες με τους πρίγκιπες και οι δουλοπάροικοι με τους δουλοπαροίκους, με καμμιά συνάφεια μεταξύ τους. Στην δεύτερη περίπτωση, όταν ο κοτζαμπάσης πάντρευε την κόρη του στην εκκλησία, μετά στο γλέντι πρώτος ο ευτυχής γονιός θα έσερνε το χορό: τσάμικο, πεντοζάλη, καλαματιανό, ηπειρώτικο. Οι χωρικοί -που δουλεύανε στα κτήματά του- τραγουδούσαν τα ίδια τραγούδια και χόρευαν τους ίδιους χορούς μαζί με τα αφεντικά.
*
 
Το πόσο θαυμάζω τον ευρωπαϊκό πολιτισμό το έχω αποδείξει με τον θαυμασμό μου για την συμφωνική μουσική, που ειρήσθω εν παρόδω είναι η μοναδική τέχνη που ανακάλυψαν οι Ευρωπαίοι, γιατί όλες οι άλλες αναμασούν την αρχαία Ελλάδα. Θαυμάζω επίσης πάρα πολλά σημαντικά επιτεύγματα, κυρίως στην επιστήμη, που οδήγησαν την ανθρωπότητα πολλά βήματα μπροστά. Εκεί που διαφωνώ, είναι στο βασικότερο, νομίζω, απ’ όλα.  Δηλαδή στην ψυχική αγωγή, διαμόρφωση και ιδιοσυστασία του μέσου Ευρωπαίου, στην αντίληψή του για την ουσία της ζωής, τις ηθικές, λογικές και κοινωνικές επιλογές, αξίες και προτεραιότητές του.
 
Ας μην ξεχνάμε ότι μερικοί απ’ αυτούς (Άγγλοι, Γάλλοι, Ισπανοί, Πορτογάλοι, Βέλγοι και Ολλανδοί) υπήρξαν αποικιοκράτες για πολλούς αιώνες. Το γεγονός ότι έπρεπε να επιβληθούν με κάθε μέσον, να κυβερνήσουν και να εκμεταλλευθούν (σε απίστευτο βαθμό εκμετάλλευσης) ξένους λαούς, απαιτούσε την προσαρμογή των κοινωνιών τους και επομένως και των αρχών και δογμάτων τους στην αναγκαιότητα να δημιουργήσουν στρατιές καταπιεστών κάθε είδους. Διοικητική – Οργανωτική πειθαρχία έως ομαδικές φυλακίσεις, βασανισμούς και εξοντώσεις. Αυτό το υλικό ανθρώπων έπρεπε να διαμορφωθεί μέσα στις ίδιες τις κοινωνίες των αποικιοκρατών με αλλαγές, προσαρμογές στην εκπαίδευση ανάλογα με τους στόχους.
 
Φόβος και Τάξη. Ένα από τα αποτρόπαια εγκλήματα των Ευρωπαίων υπήρξε και το δουλεμπόριο. Και σκεφτείτε σε πόσο χαμηλό ηθικό επίπεδο θα πρέπει να είχαν οδηγηθεί αυτές οι κοινωνίες, ώστε ένας ολόκληρος Βολταίρος να είναι κι αυτός δουλέμπορος! Όταν δει κανείς το μέγεθος των αποικιών, με τις Ινδίες, τη μαύρη και την βόρεια Αφρική, την νότια Αμερική και τις ασιατικές χώρες, καταλαβαίνει την τεράστια προσπάθεια που έπρεπε να καταβάλλουν οι αποικιοκρατικοί λαοί για να δαμάζουν τόσες εκατοντάδες εκατομμύρια δούλων για τόσες εκατοντάδες χρόνια. Και είναι δυνατόν η προσπάθεια αυτή να μην έχει επιδράσει καταλυτικά στην διαμόρφωση ενός νέου είδους ατόμου;
 
Αφού η παραμόρφωση της ηθικής τάξης είχε προσβάλει έναν Βολταίρο, πώς να μη σκεφτεί κανείς ότι η κατάλυση κάθε ηθικού φραγμού δεν θα είχε αλλοιώσει το ανθρώπινο κύτταρο εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων, που μετά από εκατοντάδες χρόνια και με βάση τον πλούτο που συσσώρευσαν από το αίμα εκατοντάδων εκατομμυρίων συνανθρώπων τους, δημιούργησαν στην ουσία ένα ιστορικό πλυντήριο χάρη στα επιτεύγματα των επιγόνων τους στην Επιστήμη, στα Γράμματα και στις Τέχνες, ώσπου να φτάσουμε στην Ευρώπη του 19ου και του 20ού αιώνα.
 
Να όμως που τότε πέφτει η μάσκα με τις αλληλοσφαγές κατά τους Ναπολεόντειους πολέμους, τον Α΄ και τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, με επίκεντρο την Ευρώπη και με αποκορύφωμα την αποθέωση του Κτήνους με τα χιτλερικά στρατόπεδα εξόντωσης.
*
 
Για όλους αυτούς τους λόγους θα ήθελα να έχουμε με την Ευρώπη συνεργασία αλλά όχι συμβίωση. Γιατί για τους Ευρωπαίους, λόγω κεκτημένης ταχύτητας, συμβίωση σημαίνει Δεσποτισμός και Αποικιοκρατία. Και έτσι ακριβώς μας αντιμετωπίζουν από το 1821 έως σήμερα.
 
Ο συναγωνιστής Ψαράκης από την Κίσαμο της Κρήτης αποκάλυψε και τόλμησε να δημοσιοποιήσει απόψεις που αλλάζουν ριζικά τον τρόπο της σκέψης μας. Γιατί ακριβώς αναλύοντας την ελληνική πραγματικότητα προβάλλει την εθνική μας διαφορετικότητα, που όπως προσπάθησα να δείξω, είναι αποτέλεσμα της ιστορικής πορείας των Ευρωπαίων και των Ελλήνων, που ακολούθησαν ο καθένας έναν ιδιαίτερο τρόπο που διαμόρφωσε τόσο εκείνους όσο και εμάς.
 
Το γεγονός αυτό δεν είναι πρόβλημα σύγκρουσης είτε σύγκρισης, δηλαδή ποιος είναι ο πιο σωστός, εκείνοι ή εμείς. Είναι όμως θέμα συντονισμού. Δηλαδή δεν είναι δυνατόν ο ένας να θέλει να επιβάλει στον άλλο τον τρόπο με τον οποίο έμαθε να σκέπτεται, να νοιώθει και να ζει. Κι αυτός ο τρόπος είναι πολύ ανώτερος από οικονομικές συνταγές, πειθαρχικούς καταναγκασμούς, δημοσιονομικές επεμβάσεις και κοινωνικά πρότυπα. Κατά τη δική μου αντίληψη όλα αυτά είναι θέματα συμπαντικά, γιατί αφορούν την αντιμετώπιση του συνόλου της ιδιοσυστασίας και της προσωπικότητας του κάθε ατόμου και του κάθε λαού σε χώρο και χρόνο ιστορικό.
 
 
Αθήνα,  11.7.2013
 
Μίκης Θεοδωράκης