Από τις αναπόσπαστες παιδικές μου μνήμες, η χειροποίητη βασιλόπιτα της γιαγιάς μου, που κάθε Πρωτοχρονιά έφτανε στο τραπέζι μας, έχει μια ιδιαίτερη θέση. Αποτελώντας τρόπαιο, όχι μόνο για τη μυστική συνταγή της με το άρωμα της μαστίχας αλλά και το αληθινό φλουρί που επιφύλασσε στον τυχερό της χρονιάς, είναι μια μνήμη σχεδόν αυτονόητη για πολλούς Έλληνες και προσφέρεται ίσως για σημειολογικές παρατηρήσεις στις επενδυτικές συνήθειες μιας ολόκληρης γενιάς: ανθρώπων που στο πρώτο μισό του 20ου αι. έζησαν την πρώτη οικονομική κρίση και την κατάρρευση του χρηματο-οικονομικού συστήματος και μια ταραγμένη μακρά περίοδο πολέμων και ανασφάλειας, όπου η σιγουρότερη επένδυση και ο μόνος μηχανισμός επιβίωσης ήταν ίσως το απόθεμα σε χρυσές λίρες…
Η μεταπολεμική περίοδος έφερε την ανοικοδόμηση και την αισιοδοξία ότι όλα ήταν και πάλι στη θέση τους και ο κόσμος λειτουργούσε και πάλι ομαλά, επαναφέροντας την κουλτούρα που κυριαρχούσε πάντα στην ελληνική οικογένεια: την επένδυση σε γη και ακίνητα, από αυτά που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά, η μεταβίβασή τους στους επόμενους συμβόλιζε το αξιακό σύστημα της οικογένειας και η παράδοση έλεγε ότι η γη «είναι χρυσός» και δεν χάνεται ούτε εξαγοράζεται, εκτός κι αν γίνει πόλεμος ή μας βρει το μεγάλο κακό.
Μέχρι που ήρθε ο ΕΝΦΙΑ, για να σπάσει την παράδοση, αλλάζοντας τα δεδομένα δεκαετιών και τον προγραμματισμό γενεών ολόκληρων Ελλήνων, που ως τώρα αισθάνονταν ότι είχαν λειτουργήσει σωστά και όπως επέτασσε η επενδυτική κουλτούρα που περνούσε από γενιά σε γενιά. Μια βίαιη και αιφνιδιαστική ρήξη με την ως τώρα επενδυτική παιδεία του Έλληνα και του προσωπικού πλάνου αντιμετώπισης κρίσεων, που στη μεγάλη πλειοψηφία του αισθάνθηκε ότι κάποιος άλλαξε τους κανόνες του παιχνιδιού και ξέχασε να του το πει…
Γιατί ακόμα και η οικονομική κρίση η ίδια, είναι αλήθεια ότι ελάχιστους είχε προετοιμάσει για να αποχωριστούν οικογενειακές κατακτήσεις γενεών-θεσμικές αλλά κυρίως συμβολικές…
Όμως πώς φτάσαμε στον ΕΝΦΙΑ;
Τα παγκόσμια επενδυτικά δεδομένα
Από τις αρχές του 20ου αι., οι πόλεις, ως γη, ακίνητα και υποδομές, ήταν πάντα υποδοχείς επενδύσεων πλεονάζοντος κεφαλαίου, λόγω της αστικοποίησης. Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους στις βιομηχανικές επενδύσεις στον παγκόσμιο Βορρά και η δημιουργία νέων χρηματιστηριακών προϊόντων οδήγησε, μετά τη δεκαετία του 1990, σε μια κούρσα επενδύσεων σε γη στον παγκόσμιο Νότο. Τα νέα χρηματιστηριακά προϊόντα που δημιουργήθηκαν επέτρεπαν από τη μια τον ενυπόθηκο δανεισμό και από την άλλη το δανεισμό και τις πωλήσεις με βάση τα έσοδα μέσω τιτλοποιήσεων. Τη δημιουργία, με άλλα λόγια, πλασματικών αξιών και πλασματικού κεφαλαίου. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, στο διάστημα 2007-2012 από το σύνολο των παγκόσμιων επενδύσεων κεφαλαίων λίγο πάνω από τις μισές κατευθύνονται στη γη και σε ακίνητα.
Γαιοπρόσοδος & οικονομική κρίση
Οι παραπάνω χρηματιστηριακές και τραπεζικές τάσεις, που θεωρήθηκαν αρχικά «καινοτομίες» όταν πρωτο-εφαρμόστηκαν στις ΗΠΑ στη δεκαετία του 1980, δεν περιορίστηκαν μόνο στους «μεγάλους» παίκτες, αλλά έγιναν προσιτές στα μεσοαστικά στρώματα με επισφαλή εισοδήματα. Η φούσκα των ακινήτων στις ΗΠΑ το 2007-8, η χρηματοπιστωτική κρίση που δημιούργησε τα εκατομμύρια αστέγων και ανέργων και η παγκόσμια διασπορά τοξικών οικονομικών & κοινωνικών προϊόντων στην Ευρώπη, τόνισε και πάλι τη σημασία της γης, των ακινήτων και της γαιοπροσόδου στην Ευρώπη. Η κρίση των ενυπόθηκων δανείων και η μεταφορά της κρίσης μέσω των νέων χρηματιστηριακών προϊόντων σε όλο τον κόσμο αποτελεί μια οδυνηρή προέκταση της έννοιας της «τοπικο-παγκοσμιοποίησης» (glocalisation). Την άμεση δηλαδή ενσωμάτωση τοπικών χαρακτηριστικών της κρίσης, που συνδέονται με δύο βασικούς παράγοντες.
Την παγκόσμια διατροφική κρίση από την άνοδο των τιμών των τροφίμων, που έχει προκαλέσει εκτεταμένες επενδύσεις σε μεγάλες εκτάσεις για μελλοντική παραγωγή τροφής
την παγκόσμια ενεργειακή ανασφάλεια και την αναζήτηση εναλλακτικών πόρων, κάτω απο το βάρος των πρόσφατων διεθνών γεγονότων, γεωπολιτικών συσχετισμών και μιας επικείμενης ενεργειακής κρίσης, καθώς και εκτάσεων για καλλιέργεια βιοκαύσιμων, διαδικασίες γνωστές στους υπέρμαχους της βιώσιμης ανάπτυξης και ως «πράσινη υφαρπαγή» (green grabbing).
Οι αναδυόμενες παγκόσμιες ρυθμίσεις και κίνητρα που παρέχονται από τη διεθνή οικονομική κοινότητα (κυρίως την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ), διευκολύνουν τη διεθνή κερδοσκοπία επενδύσεων μεγάλης κλίμακας σε γη, δεδομένων των μεγάλων διαφορών στα νομικό πλαίσιο και το καθεστώς ιδιοκτησίας και φορολογίας της γης.
Πώς «μεταφράζουν»οι δανειστές μας τον ΕΝΦΙΑ
Σύμφωνα με τους αναλυτές της Τρόικας, στην Ελλάδα υπάρχει «καθυστερημένη κινητικότητα» των αξιών γης σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη και απαιτείται «ομαλοποίηση» της «ελληνικής εξαίρεσης». Να ακολουθήσει δηλαδή η γη και τα ακίνητα αυτό που έχει γίνει στην υπόλοιπη Ευρώπη: μια συγκεντροποίηση της γης, που συνεπάγεται όμως πιθανό περιορισμό της μικρής ιδιοκτησίας, Παράλληλα, στην Ελλάδα, η συγκυρία της κρίσης και το ειδικό καθεστώς των Μνημονίων συμπίπτει ατυχώς με τη νέα παγκόσμια τάση επενδύσεων κερδοσκοπικών κεφαλαίων σε γη και σε ακίνητα. Οι τάσεις που ανιχνεύονται από στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας αλλά και εναλλακτικών πρωτοβουλιών όπως το Land Deal Politics Initiative (www.iss.nl/Ldpi), προκύπτει ότι μετά το 2007 κεφάλαια κάθε είδους συγκεντρώνονται μαζικά στην αγορά γης, αναζητώντας εκτάσεις και ακίνητα που μελλοντικά θα είναι σπάνια, εξασφαλίζοντας έτσι μονοπωλιακή «γαιοπρόσοδο». Παράλληλα, ενώ παλαιότερα οι σίγουρες επενδύσεις ήταν σε μετοχές κερδοφόρων μεγάλων βιομηχανιών, σήμερα οι επενδυτές αναζητούν ευκαιρίες στη γη και στα ακίνητα.
Η Ελληνική «εξαίρεση»
Τα παραπάνω έχουν μετατρέψει την Ελλάδα σε περιοχή που ισχύει ένα ιδιάζον «καθεστώς μόνιμης εξαίρεσης» (κατά τον Αγκάμπεν) και μια «κατάτμηση σε ζώνες» (zonage), κατά τον Μπαντιού), κάτι που δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς κοινωνικές αντιστάσεις.
Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν εξάλλου οι τεράστιες εκτάσεις που διαθέτουν άλλες περιοχές και το ενδιαφέρον για τη γη και τα ακινήτα οφείλεται σε τρεις κυρίως λόγους.
Με δεδομένο ότι το σύνολο της ελληνικής επικράτειας αποτελεί προνομιακή θέση ως προς τα γεωπολιτικά δεδομένα και τη φυσική εγγύτητα στις ευρωπαϊκές αγορές και κατά συνέπεια εκείνος που την ελέγχει απολαμβάνει ένα είδος μονοπωλιακής γαιοπροσόδου.
Οι μεγάλοι ιδιοκτήτες γης και ακινήτων στην Ελλάδα είναι το κράτος, οι δήμοι, η Εκκλησία και άλλοι φορείς του δημόσιου τομέα. Μια απλή ανάγνωση του εφαρμοστικού νόμου και η διεθνής εμπειρία τιτλοποίησης γης και ακινήτων που θα εφαρμοστούν, φτάνει για να καταλάβουμε τις γκρίζες ζώνες του νομικού πλαισίου
Επιπλέον, άλλη σημαντική πολιτική και κοινωνική διάσταση αποτελεί ότι τα ελληνικά εδάφη βρίσκονται εντός Ευρωζώνης, ενώ το μέγεθος της κρατικής περιουσίας και το ειδικό καθεστώς των Μνημονίων που έχει επιβληθεί από το 2010, δίνει στα ελληνικά εδάφη μια θεσμική ιδιαιτερότητα, κάνοντάς τα θεωρητικά ελκυστικά σε επενδύσεις.
Το νομοθετικό πλαίσιο- Οι Διορθωτικές κινήσεις
Οι «Γκρίζες Ζώνες»
Με δεδομένο ότι το νομοθετικό πλαίσιο για τον ΕΝΦΙΑ δημιουργήθηκε με μονοσήμαντα κριτήρια οικονομικής πολιτικής-χωρίς σύνδεση με τις υπόλοιπες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες της κυβέρνησης και την προσδοκώμενη ανάπτυξιακή και κοινωνική πολιτική- οι «γκρίζες ζώνες» που χρειάζονται προσοχή είναι οι παρακάτω:
Επειδή ιι μεγάλοι ιδιοκτήτες γης και ακινήτων στην Ελλάδα είναι το κράτος και οργανισμοί που εποπτεύονται από αυτό, οι θεσμικές και αντι-συνταγματικές εκτροπές είναι αναπόφευκτες για την είσοδο αυτών των ακινήτων στη αγορά, κάτι που μπορεί να συμβεί και με τις ιδιωτικές περιουσίες σε διεθνείς επενδυτές (σε περίπτωση που η επένδυση σε τουριστικά επιχειρηματικά project δημιουργεί τουριστικές μονάδες με «ξένη σημαία», μειώνοντας το ΑΕΠ από το εθνικό προϊόν του τουρισμού ή υπομειώνοντας το οικοσύστημα τοπικών οικονομιών στην περίπτωση τοπικών κατοχυρωμένων προϊόντων με ονομασία προέλευσης, μειώνοντας έτσι και τις πιθανότητες ανάπτυξης τοπικών οικονομιών)
Στην ίδια κατεύθυνση, οι αλλαγές που προτείνονται στη φορολογία των ακινήτων, της αγροτικής γης και των εκτός σχεδίου ιδιοκτησιών, είναι πιθανό να προκαλέσουν στο μέλλον μαζικές πωλήσεις από μικροϊδιοκτήτες που θα αδυνατούν να πληρώσουν τους φόρους ακινήτων και των αγροτικών εκτάσεων που προέρχονται από κληρονομιές, με αποτέλεσμα την συγκεντροποίηση της ιδιοκτησίας της γης, και ως άρα και της γαιοπροσόδου σε όφελος κερδοσκόπων, με αποτέλεσμα επιπλέον ανάσχεσης της ανάπτυξης αλλά και της βιώσιμης ανάπτυξης των τοπικών οικοσυστημάτων κοινωνικής και πράσινης οικονομίας
Οι Διορθωτικές Κινήσεις
Η επικείμενη «χειραφέτηση» της Ελλάδας από τους δανειστές και η μεταφορά της συζήτησης σε Ευρωπαϊκό επίπεδο ενδέχεται να προσφέρει και ένα παράθυρο ευκαιρίας για να προσαρμοστεί το νομοθετικό καθεστώς των ακινήτων στις ιδιαιτερες συνθήκες του ελληνικού χώρου, με επιχείρημα την προσδοκώμενη βιώσιμη ανάπτυξη. Είναι σαφής άλλωστε η παραδοχή αξιωματούχων της Τρόικας για αναποτελεσματικά μέτρα και δεσμεύσεις που τέθηκαν από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και δεν λειτούργησαν στην κατεύθυνση αυτή
Οι θεσμικοί παράγοντες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης μπορούν να εμπλακούν αποτελεσματικά στο δημόσιο διάλογο για τον καθορισμό και την επί το δικαιότερο διόρθωση στις τιμές ζώνης, που προκάλεσε και τις μεγαλύτερες ανισότητες στην περιφέρεια και τις τοπικές κοινότητες
Πάνω απ’ όλα ωστόσο, σημαντική είναι η αποκατάσταση της πίστης στο κράτος δικαίου, που αναγνωρίζει στον πολίτη το δικαίωμα να ζει και να αναπτύσσεται εκεί που επέλεξε να ζει, διατηρώντας εκτός από την προσωπική περιουσία και τις πολύτιμες συνήθειές του. Όλα αυτά που είναι αυτονόητα για μια Ευρωπαϊκή ευνομούμενη χώρα που-με σεβασμό στον πολίτη- προγραμματίζει, βάζει στόχους, κερδίζει καθημερινά το στοίχημα και παλεύει για την ανάπτυξη και το κοινό μέλλον. Μια χώρα που δεν εξαιρεί κανέναν από το κοινό μέλλον.
Χίος, 28 Αυγούστου 2014