Ψηφιακή Δημοκρατία: Συμμετοχή – Αξιοπιστία – Οικονομική Ανάπτυξη

2 Οκτωβρίου 2013
Ομιλία ΥΦΥΠΕΞ Δ. Κούρκουλα στο 1ο διεθνές συνέδριο με θέμα: «Ψηφιακή Δημοκρατία: Συμμετοχή – Αξιοπιστία – Οικονομική Ανάπτυξη»

Κύρια σημεία

· Τα νέα εργαλεία των κοινωνικών δικτύων έχουν επαναπροσδιορίσει τους όρους του κοινωνικού ακτιβισμού. Το Facebook, το Twitter και τα υπόλοιπα μέσα έχουν αμβλύνει την απόσταση μεταξύ πολιτικής εξουσίας και λαϊκής βούλησης. Οι λιγότερο ισχυροί αυτού του κόσμου έχουν πλέον τη δυνατότητα να συνεργαστούν, να συντονιστούν και να εκφράσουν τις απόψεις τους.
· Η επανάσταση της πληροφορικής, έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούμε, σκεπτόμαστε, σπουδάζουμε και εργαζόμαστε. Η πληροφορική και οι συνεπαγόμενες τεχνολογικές εφαρμογές της είναι η καρδιά της νέας οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας.
· Το διαδίκτυο και τα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα έχουν την εξαιρετική ικανότητα να χαμηλώνουν τον πήχη συμμετοχής για τους πολίτες. Είναι προφανές ότι αυτή η λειτουργία αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό εργαλείο για τη κινητοποίηση της κοινής γνώμης. Το χαμηλό κόστος συμμετοχής προσελκύει μεγάλο αριθμό συμμετεχόντων.
· Ταυτόχρονα όμως πρέπει να αναγνωρίσουμε και τους περιορισμούς που εμπεριέχει. Ένα εκατομμύριο διαδικτυακές υπογραφές δεν αντιστοιχούν σε ένα εκατομμύριο ψήφους. Η χαλαρή, απρόσωπη, συμμετοχή δεν είναι πλήρης συμμετοχή. Ένα χαλαρό κοινωνικό δίκτυο, όπως είναι σχεδόν πάντα οι διαδικτυακές κοινότητες, δεν έχει ιεραρχίες, λειτούργει αποκεντρωμένα και δεν περιλαμβάνει δομές λειτουργίας ή εξειδίκευσης.
· Οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές όμως δεν προκύπτουν από χαλαρές απρόσωπες δομές. Αντίθετα χρειάζονται κεντρικούς μηχανισμούς, θεσμικές διαδικασίες, και καταμερισμό εργασιών. Ένα δίκτυο εξ ορισμού δυσκολεύεται να φτάσει σε συναινετικές αποφάσεις, να θέσει στόχους, χρονοδιαγράμματα και να λειτουργήσει στρατηγικά. Δεν μπορεί επίσης να δώσει απαντήσεις σε φιλοσοφικά ή πολιτικά ερωτήματα. Αυτό που προσφέρει ένα δίκτυο είναι ότι είναι ευπροσάρμοστο, φιλικό στο χρήστη και επιρρεπές στους πειραματισμούς.
· Αυτά δεν είναι αρνητικά χαρακτηριστικά, είναι θετικά και πρέπει να τα ενσωματώσουμε στην πολιτική διαδικασία. Πρέπει, όμως, να το κάνουμε με φειδώ και έχοντας επίγνωση των περιορισμών τους. Η ψηφιακή δημοκρατία, εάν παραμείνει στον ψηφιακό κόσμο, δεν είναι δημοκρατία.
· Υπό τις παρούσες δύσκολες οικονομικές συνθήκες, η τόνωση της ανάπτυξης με απώτερο σκοπό τη δημιουργία θέσεων εργασίας αποτελούν ζωτικής σημασίας επιδιώξεις στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι δυνατότητες της ενιαίας ψηφιακής αγοράς ως μοχλού ανάπτυξης και παραγωγικότητας σε όλους τους τομείς της ευρωπαϊκής οικονομίας δεν έχουν ακόμη αξιοποιηθεί στο έπακρο.
· Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Οκτωβρίου 2013 θα επιδιώξει να εκπέμψει πολιτικό μήνυμα για την ανάγκη επιτάχυνσης της διαδικασίας ολοκλήρωσης της ενιαίας ψηφιακής αγοράς, ει δυνατόν έως τις Ευρωεκλογές του 2014.

Πλήρες κείμενο ομιλίας Υφυπουργού

« Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους διοργανωτές για την ευγενική τους πρόσκληση αλλά και να τους συγχαρώ για την πρωτοβουλία τους να διοργανώσουν το σημερινό συνέδριο σε ένα τόσο επίκαιρο και ενδιαφέρον θέμα.

Σήμερα, όλοι πλέον συμφωνούν ότι η επίδραση των νέων τεχνολογιών στην αναμόρφωση της πολιτικής, στον εκδημοκρατισμό της λειτουργίας του κράτους και στον εμπλουτισμό του δημοσίου διαλόγου θα πρέπει να θεωρείται ως δεδομένη. Τα νέα εργαλεία των κοινωνικών δικτύων έχουν επαναπροσδιορίσει τους όρους του κοινωνικού ακτιβισμού. Το Facebook, το Twitter και τα υπόλοιπα μέσα έχουν αμβλύνει την απόσταση μεταξύ πολιτικής εξουσίας και λαϊκής βούλησης. Οι λιγότερο ισχυροί αυτού του κόσμου έχουν πλέον τη δυνατότητα να συνεργαστούν, να συντονιστούν και να εκφράσουν τις απόψεις τους. Υποστηρίζεται συχνά ότι μια αλλαγή υποδείγματος βρίσκεται σε εξέλιξη. Η δημοκρατία γίνεται πλέον ψηφιακή. Το πεδίο του πολιτικού ανταγωνισμού μεταφέρεται στο διαδίκτυο. Οι εσωτερικές κομματικές διαδικασίες αντικαθίστανται από διαδικτυακά φόρουμ διαλόγου. Ακόμα και η ίδια η εκλογική διαδικασία, υποστηρίζουν ορισμένοι ότι μπορεί να μεταφερθεί στο διαδίκτυο. Στη γειτονιά μας, στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου έχουμε πρόσφατο το παράδειγμα της Αραβικής άνοιξης. Επαναστάσεις ξεκίνησαν, συλλαλητήρια διοργανωθήκαν και καθεστώτα κατέρρευσαν, σε μεγάλο βαθμό μέσω συντονισμού από το διαδίκτυο.

Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι οι νέες τεχνολογίες αλλάζουν ριζικά τη σχέση του πολίτη με την πολιτική. Είναι όμως πράγματι έτσι;

Πριν από λίγα χρόνια σε μια χώρα με μη δημοκρατικό καθεστώς, ορισμένοι φοιτητές αποφάσισαν να διαμαρτυρηθούν για την έλλειψη ουσιωδών ελευθεριών. Αφού συντονιστήκαν και οργανωθήκαν μέσω των προσωπικών τους κοινωνικών δικτύων, αποφάσισαν να διεκδικήσουν συλλογικά τα δημοκρατικά τους δικαιώματα. Πολύ σύντομα οι διαμαρτυρίες επεκταθήκαν σε όλη τη χώρα. Εκεί που πριν από λίγες ημέρες επικρατούσε ο φόβος, τώρα υπήρχε ελπίδα, αποφασιστικότητα και μαζικότητα. Το αυταρχικό καθεστώς αντέδρασε, με τον μόνο τρόπο που ήξερε, δηλαδή με τη βίαιη καταστολή, γεγονός το οποίο οδήγησε τελικά και στη κατάρρευση του. Το πιο εντυπωσιακό από όλα είναι ότι όλα αυτά έγιναν χωρίς να γίνει έστω και μια ανάρτηση στο Facebook. Το Twitter δεν τιτίβισε. Μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου δεν σταλθήκαν. Μηνύματα μέσω κινητού τηλεφώνου δεν ανταλλάχθηκαν. Βέβαια, η αλήθεια είναι ότι κινητά δεν υπήρχαν καν εκείνη την εποχή. Αναφέρομαι εδώ στα γεγονότα της φοιτητικής εξέγερσης του 1973 στην Ελλάδα που οδήγησαν και στη μετάβαση στη Δημοκρατία.

Το γεγονός ότι είχαμε σημαντικά πολιτικά γεγονότα και πριν την έλευση του διαδικτύου και των τεχνολογιών της πληροφορικής σημαίνει ότι αυτά δεν επηρεάζουν σήμερα το είδος της σχέσης μεταξύ πολιτών και πολιτικής; Φυσικά και την επηρεάζουν. Το ερώτημα όμως είναι σε ποιό βαθμό και με ποιό τρόπο.

Η επανάσταση της πληροφορικής έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούμε, σκεπτόμαστε, σπουδάζουμε και εργαζόμαστε. Η πληροφορική και οι συνεπαγόμενες τεχνολογικές εφαρμογές της είναι η καρδιά της νέας οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Κανείς δεν το αμφισβητεί αυτό.

Ωστόσο αυτή η σχέση δεν σημαίνει ότι όλα αλλάζουν. Ή ακόμα ότι αλλάζει και η φύση της ίδιας της δημοκρατίας. Που έχουμε λοιπόν τις σημαντικές αλλαγές? Κατά την άποψη μου σε δυο επίπεδα Καταρχάς στο πεδίο του πολιτικού ανταγωνισμού.

Ειδικότερα στο επίπεδο της προσβασιμότητας στην πληροφόρηση για τους συμμετέχοντες. Εδώ δεν αναφέρομαι στην παθητική πληροφόρηση ως ενημέρωση αλλά στην ικανότητα πρόσβασης στη πληροφορία, η οποία είναι απαραίτητη για να μπορέσει ο ορθολογικά σκεπτόμενος πολίτης / ψηφοφόρος να κάνει τις επιλογές του μέσα σε ένα περίπλοκο και ανταγωνιστικό κομματικό σύστημα.

Στις πολιτικές επιστήμες, ένα από τα πλέον γνωστά ερμηνευτικά σχήματα είναι και το λεγόμενο πρόβλημα του εντολέα – εντολοδόχου (principal agent problem). Το πρόβλημα εντολέα – εντολοδόχου δημιουργείται όταν ο εντολοδόχος (πχ: πολιτικός) ενεργεί για λογαριασμό του εντολέα (πχ: πολίτη) και πράττει με τρόπο που δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντα του εντολέα του. Αυτό συμβαίνει γιατί η σχέση μεταξύ ψηφοφόρων και πολιτικών δεν είναι πάντοτε γραμμική, αντίθετα τα συμφέροντα τους μπορεί να είναι και συγκρουόμενα. Στο κέντρο του προβλήματος βρίσκουμε την ασυμμετρία πρόσβασης στην πληροφόρηση.

Ακόμα και ο πλέον ορθολογικά σκεπτόμενος πολίτης δεν μπορεί να λειτουργήσει ως τέτοιος, με δεδομένη τη δυσκολία πρόσβασης σε πληροφορίες. Ακόμα και ο καλύτερος οδηγός δεν μπορεί να οδηγήσει καλά εάν δεν βλέπει.

Η σύγκρουση συμφερόντων γεννά επιπλέον κόστη για την παρακολούθηση της δράσης του εντολοδόχου (συλλογής πληροφοριών, παρακολούθησης και εφαρμογής ελεγκτικών διαδικασιών) από τους εντολείς. Αυτό το κόστος το επωμίζεται η κοινωνία συλλογικά αλλά και ο καθένας από εμάς ατομικά. Εδώ ο ρόλος των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου μπορεί να είναι καθοριστικός για την υπέρβαση αυτού του ελλείμματος πληροφόρησης.

Η προστιθέμενη αξία είναι προφανής: Ο ενημερωμένος πολίτης είναι και υπεύθυνος πολίτης. Μέσω της διάχυσης της γνώσης ο πολίτης δεν θα περιορίζεται στον παθητικό ρόλο του ψηφοφόρου αλλά θα μπορεί να συνεισφέρει, με πολλαπλούς τρόπους, στο κοινωνικό σύνολο.

Η συγκρότηση κομμάτων μαζών τη δεκαετία του ‘50 στη Δυτική Ευρώπη είχε, μεταξύ άλλων, και αυτό το στόχο. Είναι εντυπωσιακό αλλά αυτό το ρόλο τον έχει αναλάβει σήμερα το διαδίκτυο. Αντί να παρακολουθείς μαθήματα επιμόρφωσης στο χώρο εργασίας σου που διοργανώνει η τοπική συνδικαλιστική ένωση, βασίζεσαι στο διαδίκτυο για να ενημερωθείς. Βασικό εργαλείο πολιτικοποίησης είναι πλέον το διαδίκτυο, όχι η κομματική εφημερίδα.

Η δεύτερη σημαντική συμβολή των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου συντελείται κατά τη γνώμη μου στο πεδίο της συμμετοχής στη πολιτική διαδικασία. Το διαδίκτυο και τα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα έχουν την εξαιρετική ικανότητα να χαμηλώνουν τον πήχη συμμετοχής για τους πολίτες. Το να συμμετέχω σε ένα διαδικτυακό κοινωνικό δίκτυο συνυπογράφοντας π.χ. ένα κείμενο-πλατφόρμα δεν μου κοστίζει σχεδόν τίποτα. Το μόνο που χρειάζεται είναι να «κλικάρω» ένα κουτάκι με το ποντίκι του υπολογιστή μου. Αυτός είναι και ο ευκολότερος τρόπος να πείσεις κάποιον, που δεν ξέρεις προσωπικά, να κάνει κάτι για σένα: να του ζητάς το έλασσον!

Είναι προφανές ότι αυτή η λειτουργία αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό εργαλείο για τη κινητοποίηση της κοινής γνώμης. Το χαμηλό κόστος συμμετοχής προσελκύει μεγάλο αριθμό συμμετεχόντων. Ταυτόχρονα όμως πρέπει να αναγνωρίσουμε και τους περιορισμούς που εμπεριέχει. Ένα εκατομμύριο διαδικτυακές υπόγραφες δεν αντιστοιχούν σε ένα εκατομμύριο ψήφους. Η χαλαρή, απρόσωπη, συμμετοχή δεν είναι πλήρης συμμετοχή. Ένα χαλαρό κοινωνικό δίκτυο, όπως είναι σχεδόν πάντα οι διαδικτυακές κοινότητες, δεν έχει ιεραρχίες, λειτούργει αποκεντρωμένα και δεν περιλαμβάνει δομές λειτουργίας ή εξειδίκευσης.

Οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές, όμως, δεν προκύπτουν από χαλαρές απρόσωπες δομές. Αντίθετα χρειάζονται κεντρικούς μηχανισμούς, θεσμικές διαδικασίες και καταμερισμό εργασιών. Εάν ο στόχος είναι η επικοινωνία, ακόμα και η αμφίδρομη επικοινωνία, τότε το διαδίκτυο μπορεί να το κάνει αυτό πολύ καλά.

Εάν το ζητούμενο, όμως, είναι η ενεργή κινητοποίηση για την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου και η παραγωγή ενός συγκεκριμένου αποτελέσματος το διαδίκτυο λειτουργεί συμπληρωματικά. Ένα δίκτυο εξ ορισμού δυσκολεύεται να φτάσει σε συναινετικές αποφάσεις, να θέσει στόχους, χρονοδιαγράμματα και να λειτουργήσει στρατηγικά. Δεν μπορεί επίσης να δώσει απαντήσεις σε φιλοσοφικά ή πολιτικά ερωτήματα.

Αυτό που προσφέρει ένα δίκτυο είναι ότι είναι ευπροσάρμοστο, φιλικό στο χρήστη και επιρρεπές στους πειραματισμούς. Αυτά δεν είναι αρνητικά χαρακτηριστικά, είναι θετικά και πρέπει να τα ενσωματώσουμε στη πολιτική διαδικασία. Πρέπει, όμως, να το κάνουμε με φειδώ και έχοντας επίγνωση των περιορισμών τους. Η ψηφιακή δημοκρατία εάν παραμείνει στον ψηφιακό κόσμο δεν είναι δημοκρατία.

Η δημοκρατία, και υπό τη διάσταση του πολιτικού ανταγωνισμού, αλλά και υπό τη διάσταση της πολιτικής συμμετοχής, δεν μπορεί να λειτουργεί σε ένα κενό αέρος. Πρέπει να ενσωματώνει τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς της κοινωνίας. Είναι προφανές ότι το σημαντικότερο ζήτημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα ως κοινωνία είναι το πρόβλημα της οικονομικής κρίσης και της αντιμετώπισης των συνεπειών της.

H Ελλάδα, όπως είναι γνωστό, αναλαμβάνει την Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ τον Ιανουάριο του 2014. Υπό τις παρούσες δύσκολες οικονομικές συνθήκες, η τόνωση της ανάπτυξης, με απώτερο σκοπό τη δημιουργία θέσεων εργασίας, αποτελούν ζωτικής σημασίας επιδιώξεις στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι δυνατότητες της ενιαίας ψηφιακής αγοράς ως μοχλού ανάπτυξης και παραγωγικότητας σε όλους τους τομείς της ευρωπαϊκής οικονομίας δεν έχουν ακόμη αξιοποιηθεί στο έπακρο. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Οκτωβρίου 2013 θα επιδιώξει να εκπέμψει πολιτικό μήνυμα για την ανάγκη επιτάχυνσης της διαδικασίας ολοκλήρωσης της ενιαίας ψηφιακής αγοράς, ει δυνατόν έως τις Ευρωεκλογές του 2014.

Η Ελλάδα συμμερίζεται απόλυτα τη σημασία που αποδίδεται στην αξιοποίηση του δυναμικού, το οποίο η ενιαία ψηφιακή αγορά διαθέτει για την τόνωση της ανάπτυξης και τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Κατά συνέπεια, η προώθηση των διαβουλεύσεων για την ολοκλήρωση της ψηφιακής ενιαίας αγοράς δεν μπορεί παρά να αποτελεί προτεραιότητα για την Ελληνική Προεδρία.

Στο πλαίσιο αυτό, η Ελληνική Προεδρία θα εργαστεί για την υιοθέτηση μέτρων ολοκλήρωσης της ενιαίας ψηφιακής αγοράς έως το τέλος της τρέχουσας νομοθετικής περιόδου, όπως η «Πρόταση Κανονισμού για τη μείωση του κόστους της ανάπτυξης ευρυζωνικών υποδομών» (με στόχο να μειωθεί το κόστος και να αυξηθεί η απόδοση στην εγκατάσταση ευρυζωνικών δικτύων υψηλών ταχυτήτων) και η «Πρόταση Κανονισμού για την ηλεκτρονική ταυτοποίηση και τις ηλεκτρονικές υπηρεσίες εμπιστοσύνης για τις συναλλαγές στην εσωτερική αγορά» (με στόχο να καταστεί δυνατή η ασφαλής και απρόσκοπτη ηλεκτρονική αλληλεπίδραση μεταξύ των επιχειρήσεων, των πολιτών και των δημόσιων αρχών, αυξάνοντας έτσι την αποτελεσματικότητα των δημόσιων και ιδιωτικών on-line υπηρεσιών και του ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ε. Ένωση). Παράλληλα, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Προεδρίας προγραμματίζεται διοργάνωση διημερίδας για τις ευρυζωνικές υποδομές στην Αθήνα από το αρμόδιο Υπουργείο Μεταφορών, Υποδομών και Δικτύων.

Οι επιπτώσεις των αλλαγών, είτε αυτές είναι κοινωνικές είτε τεχνολογικές γίνονται αντιληπτές με διαφορετικό τρόπο από τον καθένα από εμάς ανάλογα με τα βιώματα του. Πολλές φορές είναι δύσκολο να αντιληφθούμε το μέγεθος των αλλαγών παρά μόνο όταν αυτές έχουν ήδη συντελεστεί. Βασική αρχή πρέπει να είναι ότι δεν φοβόμαστε το μέσο και δεν υποτιμούμε την κοινωνική του αξία. Συμφωνούμε όλοι ότι ο κόσμος, και ακόμα περισσότερο η χώρα μας, βρίσκεται σε μετάβαση. Είμαστε παρόντες και συμμέτοχοι σε μια δύσκολη συγκυρία, όπου καλούμαστε να αλλάξουμε πιο γρήγορα από ό,τι ήμαστε προετοιμασμένοι. Η επικαιρότητα είναι καταιγιστική, οι ανάγκες μας προσαρμόζονται, μαζί και οι απαιτήσεις μας. Οι σχέσεις μας – διαπροσωπικές, πολιτικές, κοινωνικές – αποκτούν νέους κώδικες, νέες πλατφόρμες επικοινωνίας.

Η δική μου γενιά έκανε πολλά λάθη αλλά έδωσε και πολλά θετικά. Το στοίχημα αυτής της χώρας είναι να απελευθερώσει τη νέα γενιά, ώστε αυτή να ανοίξει νέους δρόμους που εμείς δεν μπορούμε καν να φανταστούμε. Ναι, θα κάνουν και λάθη, αλλά αυτό πολύ λίγη σημασία έχει.