Κι όχι το δέντρο με κορυφή τον άνθρωπο, ο οποίος αποτελεί ένα απλό «κλαδί»
στη διάρκεια τής εξέλιξης
Συστηματική και φυλογένεση
Έγραψε στις 05.01.2013 ο/η: Φυλακτού Ευγενία
Η Γη κατοικείται από μια κολοσσιαία ποικιλία πλασμάτων. Η ζωή διεισδύει παντού αποικίζοντας τα πιο ανόμοια περιβάλλοντα. Από τα νορμανδικά βοσκοτόπια έως τις παγωμένες ερήμους περνώντας από τα τροπικά δάση και το στομάχι μας.
Πόσα είδη μπορείτε να απαριθμήσετε απ’ έξω. Δέκα; Εκατό; Χίλια; Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, κατοικούν στον πλανήτη από 5 έως 100.000.000 είδη. Υπάρχουν όλων των μορφών και χρωμάτων. Υπάρχουν πλάσματα τεράστια και άλλα, που δεν βλέπουμε με γυμνό μάτι. Κάποια ζουν αιώνες, άλλα λίγες ώρες.
Υπάρχει κι ένα, που έχει ένα χαρακτηριστικό πολύ παράξενο. Εμείς! Ένα είδος αρκετά ιδιαίτερο, στο οποίο έχουμε δώσει αρκετά παρατσούκλια: «Άρχοντας τής δημιουργίας», «υπόδειγμα ζώου» κ.ά.. Δέν μπορούμε να τα πούμε όλα, αλλά το επιστημονικό μου όνομα είναι Homo Sapiens. Ξεχωρίζει από την πανίδα για τη συνεχή όρθια στάση του. Είναι πρωτεύον θηλαστικό μεγάλου μεγέθους. Τα κάτω άκρα είναι μακρύτερα από τα πάνω και δεν έχει ουρά.
Με μια πρώτη ματιά φαινόμαστε συνηθισμένοι. Το είδος μας όμως, είναι το μόνο, από όσο ξέρουμε, που ανέλαβε να βάλει τάξη στον κόσμο. Ίσως έχετε ακούσει για τη Συστηματική. Σκοπός της είναι να καταγραφούν, να ονομαστούν και να ταξινομηθούν τα εκατομμύρια πλασμάτων σε επιστημονικές κατηγορίες. Για να ταξινομηθούν, το πρώτο στάδιο είναι κάτι, που εμείς οι άνθρωποι λατρεύουμε: η συλλογή.
Αν προσθέσουμε όλα τα αποθηκευμένα ζώα από τις παγκόσμιες συλλογές ξεπερνούμε το ένα δισεκατομμύριο δείγματα. Στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας τού Παρισιού διατηρούν 80.000.000. Όπως εξηγεί ο υπεύθυνος τής ζωοθήκης, Jacques Cuisin, «οι συλλογές Φυσικής Ιστορίας, ιδίως οι ορνιθολογικές, είναι μαζικές. Αμέτρητα δείγματα. Είναι ένα πρόβλημα, που υπάρχει στην Γαλλία από τον 18ο αιώνα, όταν διαπιστώθηκε έλλειψη χώρου. Σήμερα, στη Ζωοθήκη λέμε το ίδιο πράγμα. Δεν υπάρχει διαθέσιμος χώρος. Το 1793, όταν δημιουργήθηκε το Μουσείο υπήρχαν 450 δείγματα πουλιών. Σήμερα είναι 155.000. Έτσι, ο ρυθμός καταγραφής στην Ορνιθολογία επιβραδύνεται. Βρίσκουμε όμως, ακόμη, νέα πράγματα και το ερώτημα είναι: θα τα καταγράψουμε κάποια μέρα όλα;»
Σημείο εκκίνησης για την καταγραφή είναι η έννοια τού είδους. Αυτή την έννοια, που χρησιμοποιούν όλοι χωρίς να σκέπτονται, πώς θα την ορίζατε εσείς; Σήμερα, το επίσημο κριτήριο είναι η αλληλογονιμοποίηση. Δυο άτομα συνουσιάζονται. Αν η συνεύρεση αυτή είναι γόνιμη, τότε ανήκουν στο ίδιο είδος.
Το πλεονέκτημα τής έννοιας «είδος» είναι, ότι μπορούμε να κατατάξουμε εκατομμύρια άτομα σε μια κατηγορία, στην οποία δίνουμε ένα λατινικό όνομα, που είναι πιο σικ κι έτσι αποφεύγονται κι οι γλωσσικές φιλονικίες.
Σε τι χρησιμεύει να δίνουμε όνομα σε 10.000.000 είδη; Σε τίποτε. Οι ταξινόμοι δεν βρίσκουν όνομα για τους ίδιους, αλλά για τον τίτλο τής κατηγορίας, στην οποία θα προσθέσουν χαρακτηριστικά και ιδιότητες. Για παράδειγμα, «τρώει αυτό το είδος», «θρέφει αυτό», «μεταδίδει αυτήν την αρρώστια». Γι’ αυτό οι ταξινόμοι φροντίζουν να ορίζουν κάθε είδος με ένα όνομα και κάθε όνομα να ορίζει ένα είδος.
Μέχρι στιγμής έχουμε καταχωρήσει και ονομάσει 1.749.577 είδη εν ζωή. Η απόδοση ονομάτων όμως, δέν αρκεί για την δημιουργία μιας συγκροτημένης εικόνας για τη φύση. Καταλαβαίνουμε ενστικτωδώς, ότι ο σκύλος συγγενεύει πιο πολύ με το λύκο απ΄ότι με τον αστακό. Ο αστακός έχει πιο πολλά κοινά με το γιγάντιο καβούρι τής Τασμανίας, παρά με την αγελάδα τής Βρετάνης.
Πώς ν’ αντιληφθούμε τις ομοιότητες, που υπάρχουν μεταξύ διαφορετικών ειδών;
Ας πάρουμε στην τύχη κάποια δείγματα. Τον σκωτσέζικο σολωμό, τον λεμούριο, το καναρίνι, το σαλιγκάρι, τον κροκόδειλο, την νυχτερίδα κι έναν άνθρωπο (1). Για να ταξινομήσουμε πρέπει να επιλέξουμε κριτήριο.
Ας προσπαθήσουμε το «φτερά». Δημιουργούνται δυο ομάδες. Αυτή, που έχει φτερά κι αυτή που δεν έχει (2).
Ας προσπαθήσουμε τώρα: «πόδι ζώου». Αυτή τη φορά έχουμε τρεις διαφορετικές ομάδες. Τα δίποδα, τα τετράποδα και τα χωρίς πόδια (3).
Το πρόβλημα είναι, ότι καθένα φαίνεται να βγάζει διαφορετικό αποτέλεσμα.
Δοκιμάζοντας όλα τα κριτήρια, όπως μέγεθος, διάρκεια ζωής, αλφαβητική σειρά, γεωγραφική καταμέτρηση, τρόπο αναπαραγωγής, διατροφικές συνήθειες κ.ά. μπορείτε να εφεύρετε χιλιάδες τρόπους ταξινόμησης. Από τον πιο στοιχειώδη στον πιο περίπλοκο.
Από τον πιο λογικό στον πιο αυθαίρετο, όπως σε μια παληά κινέζικη εγκυκλοπαίδεια, την οποία επικαλείται ο αργεντινός συγγραφέας Jorge Luis Borges, σύμφωνα με την οποία τα ζώα χωρίζονται σε:
α. Όσα ανήκουν στον αυτοκράτορα.
β. Στα ταριχευμένα.
γ. Στα εξημερωμένα.
δ. Στα γουρουνάκια γάλακτος.
ε. Στις σειρήνες.
στ.Στα μυθικά.
ζ. Στους αδέσποτους σκύλους.
η. Σε όσα περιλαμβάνονται στην παρούσα ταξινόμηση.
θ. Σε όσα κουνιούνται σαν τρελά.
ι. Στα αμέτρητα.
ια.Σε όσα είναι ζωγραφισμένα με λεπτό πινέλο με δέρμα καμήλας.
ιβ.Τα λοιπά.
ιγ.Σε όσα σπάνε κανάτες.
Απ΄όλες τις ταξινομήσεις, που έχουμε επινοήσει, υπάρχει μια, που έχει περισσότερο νόημα απ’ τις άλλες. Ο σφαιρικός θάμνος είναι η σημερινή εκδοχή μιας παληάς εικόνας τού δέντρου της ζωής. Όλα τα είδη, που ζουν στην Γη, είναι εδώ. Σε κάθε άκρο από τα εκατομμύρια κλαδιών.
Τον 18ο αιώνα, υπάρχει μία δεσπόζουσα εικόνα τής φύσης, η κλίμακα των όντων με την ιδέα, ότι η φύση δεν κάνει μετατοπίσεις, ότι περνάμε από το φυσικό στο ζωϊκό βασίλειο ανεπαίσθητα κι ότι δεν υπάρχουν ασυνέχειες, χάσματα. Ο Charles Bone είναι ο πρώτος, που την απεικονίζει πολύ συγκεκριμένα με σκαλοπάτια. Βάζει τη φωτιά, τον αέρα, το νερό, τα στοιχεία τής χημείας. Τα μανιτάρια, τα φυτά και φτάνουμε στο ζωϊκό βασίλειο. Τα έντομα, τα μαλάκια, τα σαλιγκάρια, τα ερπετά, τα έρποντα και ιπτάμενα ψάρια, που διασταυρώνονται με αμφίβια πτηνά. Μετά η στρουθοκάμηλος και τα τετράποδα. Και φυσικά, στην κορυφή, ο άνθρωπος.
Στα μέσα τού 18ου αιώνα ο άλλος μεγάλος συγγραφέας είναι ο Carl von Linné, ο οποίος εκδίδει το 1735 ένα θεμελιώδες έργο. Το «Systema Naturae». Από τον τίτλο καταλαβαίνουμε τον σκοπό του. Ο Linné θέλει να χωρίσει τα τρία βασίλεια τής φύσης σε ομοταξίες, τάξεις, γένη και είδη. Βρίσκουμε τους βασικούς διαχωρισμούς, που χρησιμοποιούνται ακόμη από τους ταξινόμους.
Είμαστε λοιπόν Homo Sapiens. Ανήκουμε στο είδος sapiens, στο γένος homo, το οποίο ανήκει στην τάξη των πρωτευόντων, η οποία ανήκει στην ομοταξία των θηλαστικών, η οποία είναι μέρος τού ζωικού βασιλείου. Σήμερα, η αρχή είναι η ίδια. Μόνο, που έχουμε προσθέσει κατηγορίες. Υπογένη, υφομοταξία, υπεροικογένεια κ.λπ..
Στο τέλος τού 18ου αιώνα εμφανίζεται μια τρίτη εικόνα τής φύσης, η οποία επιχειρεί να γεφυρώσει τις απόψεις. Η πρώτη απεικόνιση γίνεται το 1800 περίπου, από έναν βοτανολόγο τον Augustin Augier, ο οποίος δεν ξέρει πολλά πράγματα, αλλά απεικονίζει τη συνέχεια και την ασυνέχεια τής φύσης μ΄ένα δέντρο. Στο ίδιο κλαδί οι ομοταξίες φυτών, που έχουν συγγένεια και ομοιότητα, δηλαδή συνέχεια. Περνώντας από ένα κλαδί σ΄ένα άλλο, μια ασυνέχεια, ένα χάσμα.
Το 1859 εμφανίζεται στην Αγγλία ένα έργο–φάρος. «Η καταγωγή των ειδών» τού Κάρολου Δαρβίνου. Σ΄αυτό το έργο βρίσκουμε μια απεικόνιση όχι τόσο τής συνέχειας και τής ασυνέχειας τής φύσης όσο για την ιστορία τής εξέλιξης τής ζωής στην επιφάνεια τής Γης με το πέρασμα τού χρόνου.
Ο Δαρβίνος είναι ο πρώτος, που κατάλαβε το πραγματικό νόημα τής εικόνας τού δέντρου τής ζωής. Με τον Δαρβίνο το δέντρο γίνεται γενεαλογικό. Κι η Συστηματική αποκτά νέο νόημα. Δεν αφορά πλέον τον εντοπισμό των ομοιοτήτων των ειδών, αλλά την ανακάλυψη τής εξελικτικής ιστορίας, για να αναδιοργανώσουμε το κοινό, γενεαλογικό τους δέντρο.
Τον 19ο αιώνα έτσι ζωγράφιζαν αυτό το δέντρο. Μια γιγάντια βελανιδιά, κάθε κλαδί τής οποίας εκπροσωπεί ένα είδος, που κατοίκησε στη Γη κάποια στιγμή. Κάτω τα πιο πρωτόγονα είδη και στην κορυφή ο άνθρωπος.
Μόνο που αυτή η βελανιδιά λέει μία λάθος ιστορία.
Το πρόβλημα είναι ο κορμός. Αυτή η κατεύθυνση, που βάζει τα μεν πάνω και τα δε κάτω, δεν έχει καμμία αντικειμενική δικαιολογία.
Το δέντρο της ζωής πρέπει να ζωγραφιστεί σαν ένας σφαιρικός θάμνος χωρίς κορμό, ο οποίος δεν μεγαλώνει προς τα πάνω, αλλά προς όλες τις κατευθύνσεις. Στην θέση μιας βελανιδιάς βρίσκουμε ένα θάμνο σε σχήμα γλόμπου!
Τα κλαδιά, που σταματούν, συμβολίζουν τα εξαφανισμένα είδη. Κάπου είναι ο ιγκουανόδοντας, κάπου ο διπλόδοκος. Αυτά που φτάνουν στην περιφέρεια εκπροσωπούν τα είδη, που υπάρχουν σήμερα. Κάπου η θαλάσσια πέστροφα, κάπου αλλού το κανίς με κοντό τρίχωμα, πιο ‘κει το γεράνι και κάπου κι ο άνθρωπος, ο οποίος αντί να θρονιάζεται, όπως άλλοτε, στην κορυφή τού δέντρου βρίσκεται στο τέλος ενός κοινού κλαδιού, σα μια κοινή γαρίδα!
Μπορεί να είναι ενοχλητικό, αλλά οι επιστήμονες, εδώ και ένα-δύο αιώνες, έχουν βαλθεί να μάς φέρονται λες κι είμαστε ένα κοινό είδος. Τα καλά νέα είναι, ότι πηγαίνοντας προς το κέντρο τού δέντρου, θ΄ανακαλύψουμε μια σειρά διακλαδώσεων, που μάς συνδέει με όλα τα είδη τής Γης.
Αν πάμε στην αρχή τού γενεαλογικού δέντρου συναντάμε σβησμένα κλαδιά των προϊστορικών ανθρώπων. Έπειτα, αυτά, που οδηγούν στους κοντινότερους συγγενείς μας. Τον χιμπαντζή και τον μπονόμπο. Και οι τρεις έχουμε ένα κοινό πρόγονο, που ζούσε στην Αφρική 6.000.000 χρόνια πριν. Ο προπάππος μας, 250.000 γενιές πριν.
Πηγαίνοντας 1.000.000 χρόνια πιο πίσω βρίσκουμε το κλαδί, που οδηγεί στον βουνίσιο γορίλα. Πιο πάνω, αυτό τού ουρακοτάγκου. Αυτή η συγγένεια δεν είναι εμφανής με την πρώτη ματιά. Αλλά η μελέτη των εμβρύων, μάς δίνει μια καλύτερη εικόνα. Όσο πιο πίσω πάμε στην εμβρυογένεση τόσο οι διαφορές μεταξύ μας και των ξαδέλφων μας από το ζωϊκό κόσμο μειώνονται.
Για παράδειγμα, πάμε στην επόμενη διακλάδωση, αυτή των ανθρωποειδών. Εκεί, όπου συναντάμε δεκάδες είδη γίββωνες. Τι κοινό έχουμε ο γίββωνας κι εμείς; Ένα χαρακτηριστικό αρκετά εμφανές. Η απουσία τής ουράς. Είμαι ανθρωποειδές, επειδή δεν έχω ουρά ή μάλλον, επειδή δεν έχω πια. Αν με γνωρίζατε παλαιότερα ήταν διαφορετικά τα πράγματα. Στην εικόνα αριστερά βλέπετε το έμβρυο τού ανθρώπου σε ηλικία 41 ημερών, όπου στο κάτω μέρος διακρίνεται η ουρά. Την 7η εβδομάδα όμως, οι σπόνδυλοι, που την αποτελούν, ατροφούν κι ενώνονται, για να γεννηθεί ο κόκκυγας. Όπως στον γίββωνα.
Περίπου 25.000.000 χρόνια πριν, το κλαδί των ανθρωποειδών το δικό μας, συναντά ένα πολύ πιο πυκνό.
Αυτό των 82 πιθήκων, που διαθέτουν ουρά. Μπαμπουΐνοι, μακάκοι κ.λπ. όλοι μαζί σχηματίζουμε την υπεροικογένεια των κατάρρινων.
Είμαστε κατάρρινοι, όπως ο κερκόκηβος με γκρίζα μάγουλα, λόγω των ρουθουνιών μας.
Ένα χαρακτηριστικό των καταρρίνων είναι η κατεύθυνση των ρουθουνιών προς τα κάτω.
Χαρακτηριστικό, που μοιραζόμαστε εμείς οι άνθρωποι μ΄αυτή την ομάδα πρωτευόντων.
Ρουθούνια, που χωρίζονται, όπως σ΄εμάς, από ένα μικρό διάφραγμα στο εσωτερικό τού ρινικού χόνδρου.
Για να ολοκληρωθεί η οικογενειακή φωτογραφία και ν΄ανακαλύψουμε τους κοντινούς μας συγγενείς πρέπει να εξερευνήσουμε όλες τις ηπείρους και να εφοδιαστούμε με ένα εξειδικευμένο λεξιλόγιο. Δεν είστε αναγκασμένοι να τα θυμάστε όλα. Ανήκουμε στα σιμίμορφα, όπως η ποικιλόχρωμη μαϊμού και στους απλόρρινους, όπως ο δυτικός τάρσιος. Κάθε μάτι αυτού τού παράξενου ξάδελφου είναι τόσο μεγάλο όσο κι ο εγκέφαλός του. Έτσι, η νυχτερινή του όραση είναι εξαιρετική. Αντίθετα, η συζήτηση μαζί του…
Όπως ο κερκοπίθηκος και ο προπίθηκος, ανήκουμε στην μεγάλη οικογένεια των πρωτευόντων. 188 διαφορετικά είδη στην τελευταία απογραφή. Ο κοινός πρόγονος των πρωτευόντων ζούσε πριν από 63.000.000 χρόνια, δηλαδή περίπου 7.000.000 γενιές! Όμως, τί αποδεικνύει, ότι είμαστε μέλη τής οικογένειας; Σύμφωνα με τους ταξινόμους, ο αντίχειράς μας.
Ο αντιτάξιμος αντίχειρας είναι το πρώτο δάκτυλο, που απομακρύνεται από την παλάμη και μάς επιτρέπει να πιάνουμε αντικείμενα. Είναι ένα χαρακτηριστικό, που μοιραζόμαστε με τους γορίλες, τους χιμπατζήδες, τους μπαμπουίνους, τους λεμούριους, τους τάρσιους. Ο αντιτάξιμος αντίχειρας δεν υπάρχει στα άλλα θηλαστικά. Για τα θηλαστικά, το άνοιγμα τού αντίχειρα αποτελεί καινοτομία, η οποία μεταβιβάστηκε από τους κοινούς προγόνους μας κατά την διάρκεια τής εξέλιξης. Έχουμε λοιπόν έναν κοινό πρόγονο. Αυτή η ομάδα ζώων ονομάζεται «πρωτεύοντα». Μπορούμε να βλέπουμε τα όντα ως σειρά καινοτομιών, που αποκτήθηκαν κατά την διάρκεια τής ιστορίας.
Η ιδέα των κοινών καινοτομιών είναι το κλειδί, που επιτρέπει την δημιουργία ομάδων, την ταξινόμηση τού κόσμου. Μάς υποχρεώνει να αλλάξουμε και τον τρόπο, με τον οποίο βλέπουμε τους εαυτούς μας. Καθένα από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά μας, αναφέρεται σε ξεχωριστό πρόγονο, ο οποίος αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη διακλάδωση τού θάμνου της ζωής.
Είμαστε ένα παζλ! Ένα κολάζ καινοτομιών, οι οποίες προέκυψαν μέσα στα εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης. Εκτός από τον αντίχειρα είναι και η όρθια στάση, η μύτη, ο μαστικός αδένας τής μητέρας μας, οι πνεύμονες, το σαρκώδες πτερύγιο, η αμφίπλευρη συμμετρία, η σπονδυλική στήλη κ.λπ..
Ο θάμνος αφηγείται το σώμα μας.
Κάποια σημεία. όπως ο αντίχειρας, είναι πολύ πρόσφατα. Άλλα, όπως ο κυτταρικός πυρήνας είναι πάρα πολύ παληά. Καθένα από τα κομμάτια τού παζλ αντιστοιχεί σε μία διακλάδωση τού θάμνου τής ζωής. Συνεχίζοντας προς το κέντρο τού θάμνου βρίσκουμε την προέλευση τού κάθε χαρακτηριστικού.
Μετά τα πρωτεύοντα συναντάμε τα κουνέλια και τις άλλες οικογένειες τρωκτικών. Η επόμενη ομάδα είναι ένας παγκόσμιο πανδοχείο. Βρίσκουμε το λιοντάρι, το άλογο, τη φάλαινα, τα τρωκτικά, τον ρινόκερο, την ωτονυχτερίδα και τον τυφλοπόντικα. Και φτάνουμε σ΄ένα πιο εξωτικό σημείο. Τα άγρια ζώα, τα θηρία. Ο κοινός μας πρόγονος με τού καγκουρό μάς κληροδότησε πολλά πράγματα. Μάς κληροδότησε τον μαστικό αδένα και μια θηλή αρκετά διακοσμητική. Μάς κληροδότησε, όμως και κάτι πολύ πρακτικό. Κινούμενες ωμοπλάτες.
Η ωμοπλάτη στα θηρία κινείται γύρω από έναν άξονα, ο οποίος γλιστρά στα τοιχώματα τού θώρακα. Γυρίζει γύρω από αυτό το σημείο. Οι δύο ωμοπλάτες μπορούν να διασταυρώνονται. Η ωμοπλάτη γίνεται πρόσθετο κομμάτι τού άκρου. Η ελευθερία κίνησης, που διασφαλίζει η ωμοπλάτη, δίνει νέες δυνατότητες. Στα πρωτεύοντα, στα οποία ανήκουμε, η ωμοπλάτη γλιστρά στη θωρακική κοιλότητα. Όχι πλάγια, όπως στον αρουραίο, αλλά ραχιαία. Αυτό επιτρέπει μια πλάγια κίνηση ολόκληρου τού άκρου, η οποία τους επιτρέπει να κρέμονται, να σκαρφαλώνουν στα δέντρα και να εκμεταλλεύονται το περιβάλλον τού δάσους.
Την επόμενη κατηγορία την ξέρετε. Είμαστε ζωοτόκοι, με τρίχες, μαστούς και αυτιά με εξωτερικές κόγχες. Είμαστε ομοιόθερμοι, που θα πει, ότι ο οργανισμός μας, μάς επιτρέπει να διατηρούμε μια συνεχή, εσωτερική θερμοκρασία. Προφανώς, είμαστε θηλαστικά. Θηλαστικά, όπως ο ορνιθόρυγχος.
Ο ορνιθόρυγχος ανήκει σε ένα κόσμο ιδιορρυθμίας. Ανήκει στα θηλαστικά. Είναι καλυμμένος με τρίχωμα και θηλάζει τα μικρά του. Ως εκεί όλα καλά. Λίγο παράξενο είναι το ράμφος πάπιας. Αυτό, που μάς φάνηκε απίστευτο όμως, όταν ανακαλύφθηκε το 1798, είναι, ότι γεννά αυγά. Όταν έφεραν τα πρώτα δέρματα στην Ευρώπη, είπαν, ότι είναι απάτη κι ότι θα την αποκαλύψουν. Στο πρώτο δείγμα στο Λονδίνο υπάρχουν σημάδια από ψαλίδι. Ήθελαν να αποδείξουν, ότι ήταν απομίμηση. Πέρασαν πολλές δεκαετίες μέχρι να δεχθούν οι επιστήμονες, ότι πρόκειται για θηλαστικό, που γεννά αυγά.
Ανακάλυψαν κι ένα άλλο: τις έχιδνες. Υπάρχουν δυο είδη. Στην ταξινόμηση έφιαξαν ειδική κατηγορία: τα μονοτρήματα. Τα μονοτρήματα είναι τα πιο απομακρυσμένα από εμάς θηλαστικά στην ταξινόμηση. Το τελευταίο ζωντανό κλαδί πριν μια μεγάλη έρημο. Ναι, γιατί μετά, δεν περνάει τίποτε. Ούτε ένας ζωντανός εξάδελφος για 130.000.000 χρόνια. 130.000.000 χρόνια είναι πολύ. Είναι σαν να λες, ότι η εξέλιξη σταμάτησε.
Κάθε άλλο! Ανάμεσα στα θηλαστικά και την επόμενη ομάδα, τα αμνιωτικά, εμφανίστηκαν πολλά κλαδιά, αλλά εξαφανίστηκαν όλα. Τα είδη εξαφανίστηκαν. Το επόμενο κλαδί με αληθινά ξαδέλφια, που ζουν ακόμη, είναι των αμνιωτικών. Είμαστε αμνιωτικοί όπως το φλαμίνγκο, το καναρίνι και το τουκάν. Γιατί ο κοινός μας πρόγονος εφηύρε το άμνιο. Μια μεμβράνη, που περιβάλλει και προστατεύει το έμβρυο.
Η επόμενη διακλάδωση αντιστοιχεί σε μια ακόμη πιο βασική καινοτομία. Για να ανήκουν στην υπερομοταξία των τετράποδων χρειάζονται ζυγό αριθμό κινητηρίων άκρων εφοδιασμένο με 1 έως 8 δάκτυλα το καθένα. Σήμερα, γνωρίζουμε 26.308 είδη κάθε μορφής και μεγέθους. Από την σαλαμάνδρα ως την καμηλοπάρδαλη περνώντας από τον «βουβαλοβάτραχο». Είμαστε κι εμείς τετράποδα, όπως ο αφρικανός βάτραχος.
Στην αρχή, πιστεύαμε, ότι στη δυτική Αφρική υπήρχε μόνο ένα είδος βατράχου, που ζούσε από την Ακτή Ελεφαντοστού ως την Σιέρα Λεόνε. Ο Conraua Alleni. Εκεί είδαμε, ότι τα ζώα δεν έβγαζαν τον ίδιο ήχο. Ακούμε τους ήχους ζευγαρώματος των δύο πληθυσμών. Με αυτούς τους ήχους οι βάτραχοι προσελκύουν τα θηλυκά. Επειδή οι ήχοι είναι διαφορετικοί μπορούμε να υποθέσουμε, ότι πρόκειται για διαφορετικά είδη. Για να το αποδείξουμε, για να έχουμε κι άλλο επιχείρημα μελετήσαμε το DNA τους. Παρατηρήσαμε, ότι μερικά δείγματα έχουν τις ίδιες αλληλουχίες, ενώ άλλα αποκλίνουν. Αυτές οι αποκλίσεις μάς ενδιαφέρουν τώρα. Ένα γενετικό χαρακτηριστικό όμως, δεν έχει περισσότερη αξία από ένα μορφολογικό. Τα γενετικά χαρακτηριστικά όμως, είναι περισσότερα. Έτσι, μάς δίνουν περισσότερες πληροφορίες, για να προσπαθήσουμε ν΄ανακαλύψουμε αποκλίσεις ή ομοιότητες.
Χάρη στις γενετικές αναλύσεις ο αφρικανικός βάτραχος ανήκει σ΄ένα νέο είδος. Περιμένοντας να τού βρουν όνομα, ας συνεχίσουμε. Πάμε πίσω 420.000.000 χρόνια περίπου. Πριν τα τετράποδα και πριν βγει από το νερό ο κοινός μας πρόγονος. Τότε προέκυψε η καινοτομία, που έκανε δυνατή την επίγεια ζωή. Είμαστε σαρκοπτερύγιοι. Όπως ο κοιλάκανθος. Λόγω των πτερυγίων μας. Συνηθίζουμε να τ΄αποκαλούμε «χέρια» και «πόδια». Από εξελικτικής άποψης όμως, είναι πτερύγια.
Το πτερύγιο τού κοιλάκανθου συνδέεται με το σκελετό με ένα μόνο οστό. Αυτή είναι η ευφυής καινοτομία των σαρκοπτερύγιων. Αυτό το οστό, που απομακρύνει από το σώμα το πτερύγιο, επιτρέπει στο τελευταίο να εξελιχθεί σε όλες τις μορφές και τις λειτουργίες. Περπάτημα κατ΄αρχήν, και κατ΄επέκταση έξοδος από τη θάλασσα. Σκαρφάλωμα στα δέντρα, ακόμη και πέταγμα.
Στην επόμενη διακλάδωση συναντάμε κάποιους ξάδελφους, των οποίων τα πτερύγια δεν είναι σαρκώδη. Σαν να είναι τα δάκτυλά τους στερεωμένα στον κορμό. Είμαστε οστεϊχθείς, όπως η σαρδέλα και ο σκωτσέζικος σολομός, γιατί έχουμε πραγματικά κόκκαλα κι όχι χόνδρους.
Σ΄αυτό το σημείο τα ξαδέλφια μας διπλασιάστηκαν και φτάνουν τις 50.000, ένας αριθμός εντυπωσιακός, αλλά τελικά μέτριος σε σχέση με τα εκατομμύρια είδη, που κατοικούν στον πλανήτη και τα 10.000, που ανακαλύπτουμε κάθε χρόνο.
Το 2006, 160 επιστήμονες από 25 χώρες πέρασαν αρκετούς μήνες στο νησί Σάντο τής Μελανησίας. Έκαναν μια καταγραφή όλων των οικοσυστημάτων και τής πλειοψηφίας των ειδών. Από τα μαλάκια ως τα θηλαστικά χωρίς να ξεχνούν τα φυτά και τα έντομα. Αυτή η εκτεταμένη αποστολή είχε ως στόχο να καταγράψει όσο το δυνατόν πιο διεξοδικά την βιοποικιλότητα αυτού τού σημείου τού πλανήτη.
Είχαν καταγραφεί 1.500.000 είδη μιας γενιάς. Υπήρχαν άλλα τόσα. Τα τελευταία τριάντα χρόνια πρώτον συνειδητοποιήσαμε, ότι η βιοποικιλότητα είναι δέκα φορές πιο ευρεία από αυτήν, που νομίζαμε. Δεύτερον, ότι το 1/3, το 1/4 ή το μισό αυτής τής βιοποικιλότητας θα εξαφανιστεί αυτόν τον αιώνα. Αν δηλαδή καταγράφουμε 15.000 είδη κάθε χρόνο και μένουν 10.000.000 να καταγραφούν θα τελειώσουμε σε 500-1.000 χρόνια, αλλά η βιοποικιλότητα θα έχει χαθεί πιο νωρίς. Υπάρχουν δηλαδή χιλιάδες είδη, που θα εξαφανιστούν πριν ανακαλυφθούν. Δεν θα προλάβουν να καταγραφούν στην λίστα των απειλούμενων ειδών.
Σε αντίθεση με το πάντα, τη μεγαπτεροφάλαινα ή το μεγάλο λευκό καρχαρία, που συναντάμε στην επόμενη διακλάδωση. Είμαστε γναθόστομα, όπως ο μεγάλος λευκός καρχαρίας, γιατί διαθέτουμε αιμοσφαιρίνη και μια γνάθο, χάρη στην οποία μπορούμε να πιάσουμε θηράματα με το στόμα. Είναι αλήθεια, πως στη σημερινή κοινωνία δεν πιάνουμε τόσο συχνά ζωντανά θηράματα όσο άλλοτε.
Είμαστε σπονδυλωτά, γιατί έχουμε σπόνδυλους. Ανήκουμε στα κρανιωτά, γιατί έχουμε ένα είδος κουτιού, για να προστατεύουμε τον πολύτιμο εγκέφαλό μας. Με τα ξαδέλφια, που συναντάμε τώρα, η οικογενειακή φωτογραφία γίνεται εφιαλτική. Ανήκουμε στα κρανιωτά, όπως η μυξίνη, παληότερα στα μυομερίδια, όπως ο αμφίξοος και τέλος στα χορδωτά, όπως τα ασκίδια, αυτοί οι μαλακοί σάκοι, που ζουν στον βυθό.
Θα μπορούσαμε να πιστέψουμε, ότι δεν μπορούμε να πέσουμε πιο κάτω. Κι όμως. Θα ήταν ενοχλητικό να το παραδεχτoύμε, αλλά από τοπολογικής άποψης είμαστε ένα ντόνατ. Ένα άνοιγμα πάνω, ένα άνοιγμα κάτω κι ένας σωλήνας, που τα συνδέει. Ανήκουμε στα δευτεροστόμια, όπως τα ολοθούρια κι οι αχινοί λόγω τού τρόπου, που δημιουργείται αυτός ο σωλήνας κατά την εμβρυογένεση. Κάποιοι αρχίζουν από το στόμα. Εμείς ξεκινάμε από τον πρωκτό. Το στόμα μας δημιουργείται μετά. Εξ ου και το όνομα τής ομάδας. Δευτεροστόμια (το στόμα έρχεται δεύτερο).
Ας αφήσουμε γρήγορα αυτές τις ενοχλητικές λεπτομέρειες, καθώς η επόμενη διακλάδωση είναι ιδιαίτερα φορτωμένη. Τα 58.000 δευτεροστόμια κατακλύζονται από ένα πλήθος νέων ξάδελφων. Περισσότεροι από 1.000.000. Tο κλαδί, που οδηγεί προς τον Homo Sapiens, δεν είναι παρά ένα κλαδάκι χαμένο σε μια μεγάλη ομάδα. Τα αμφίπλευρα.
Είμαστε αμφίπλευρα, όπως η μύγα τού μούστου, ο κάβουρας και το σαλιγκάρι Βουργουνδίας. Γιατί μάς διαπερνά μια γραμμή συμμετρίας, που μοιράζει το σώμα μας σε δυο όμοια μισά. Απ΄αυτή τη συμμετρία υπάρχει μία προτιμώμενη κατεύθυνση με μπροστινή και πίσω μεριά. Τα σφουγγάρια και οι μέδουσες, ας πούμε, δεν διαθέτουν τέτοιες. Ανάμεσα στα αμφίπλευρα ξαδέλφια μας υπάρχουν τα αρθρόποδα, καβούρια, έντομα κ.λπ., τα μαλάκια και πολλές οικογένειες, που σήμερα έχουν εξαφανιστεί. Μόνοι εκπρόσωποι είναι απολιθώματα. Μερικά από αυτά μπορούν να παρατηρηθούν μόνο με γιγάντια μηχανήματα.
Στο αμφίπλευρο έμβρυο τής εικόνας τού μικροσκοπίου παρατηρούμε μια γραμμή στη μέση, που χωρίζει την αριστερή από τη δεξιά πλευρά. Παραμένει αμφίπλευρο, αλλά διαφέρει λίγο από τους σημερινούς οργανισμούς. Είναι ένα νέο είδος. Η θέση του στο δέντρο είναι προβληματική. Δείχνει τα χαρακτηριστικά τής ανάπτυξης ενός εντόμου. Αυτό το έμβρυο όμως, είναι ηλικίας 540.000.000 ετών, δηλαδή εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια πριν την εμφάνιση των εντόμων. Δεν ξέρουμε ποια είναι η θέση του στο θάμνο τής ζωής, απλά, ότι είναι ένας πρωτόγονος πρόγονος τής οικογένειας των αμφίπλευρων. Τα εξαφανισμένα είδη δεν μετριούνται κατά εκατομμύρια, αλλά κατά δεκάδες δισεκατομμύρια.
Ας επιστρέψουμε στα ζωντανά είδη. Έχουμε ακόμη κάποιους ξάδελφους να ανακαλύψουμε. Πριν από 700.000.000 χρόνια είναι τα σύνορα τού ζωϊκού βασιλείου. Οι ταξινόμοι προτιμούν να μιλούν για «μετάζωα». Είμαστε μετάζωα, όπως το σφουγγάρι, γιατί είμαστε κινητοί πολυκυτταρικοί οργανισμοί. Αυτό θα πει, ότι αποτελούμαστε από πολλά κύτταρα κι ότι κινούμαστε.
Σε συνέχεια, να τα λιγότερο νευρικά ξαδέλφια, τα οποία ανασυντάσσουμε στην κατηγορία «φυτά». Είναι αλήθεια, πως διάλεξαν μια ζωή… διαφορετική. Παρ΄όλα αυτά είμαστε ευκαρυώτες, όπως αυτά. Όπως το δεντρολίβανο, όπως η γιγάντια σεκόγια και το γεράνι. Ο κοινός μας πρόγονος ζούσε πριν από 1.000.000.000 χρόνια.
Μ΄ένα καλό μικροσκόπιο μυρίζει κάτι από οικογένεια. Στα δεξιά είναι το κύτταρο τού γεράνιου. Αριστερά είναι κύτταρα τής ανθρώπινης επιδερμίδας.
Η μορφή τους είναι διαφορετική. αλλά η δομή τους η ίδια μ΄αυτό το ειδικό τμήμα, όπου εσωκλείεται το DNA. Τον πυρήνα.
Ο πυρήνας είναι η καινοτομία, που μοιράζονται οι ευκαρυώτες. Είναι η ίδια για τα ζώα, τα φυτά και για πολλούς οργανισμούς, που δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο. Ξάδελφοι, που αποτελούνται από ένα κύτταρο. Οι μονοκύτταροι. Άλλοτε, όλοι οι οργανισμοί συνδέονταν είτε με το ζωϊκό είτε με το φυτικό βασίλειο. Οι μονοκύτταροι οργανισμοί δεν αποτελούσαν εξαίρεση. Η μικροάλγη ήταν φυτική όπως το κοκκινογούλι. Τα παραμήκια ζωϊκά, όπως η καμηλοπάρδαλη. Σήμερα, πιστεύουμε, ότι τα μονοκύτταρα δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο. Το κλαδί των ευκαρυωτών είναι ένα από τα τρία κύρια, τού θάμνου τής ζωής. Περιλαμβάνει τα ζώα, τα φυτά και μέρος των μονοκύτταρων. Αυτά, που έχουν πυρήνα.
Αυτά που δεν έχουν, είναι σε άλλο κλαδί. Αυτό το βακτηρίων. Οι επιστήμονες έχουν αναγνωρίσει 10.000 είδη. Θα υπάρχουν, όμως αρκετά εκατομμύρια. Σ΄ αυτά οφείλεται ο κοκκύτης κι η χολέρα, όχι μόνο, όμως. Χωρίς τα βακτήρια δεν θα υπήρχε άζωτο για τα φυτά ούτε πέψη για τα ζώα. Δηλαδή, δεν θα υπήρχε ζωή στη Γη. Ούτε Homo Sapiens.
Θα μου πείτε: περισσεύει ένα τρίτο κλαδί. Πριν τριάντα χρόνια αγνοούσαμε την ύπαρξή του. Κατοικείται από μονοκύτταρα, που ονομάζονται «αρχαιοβακτήρια». Έχουν βρεθεί περίπου εκατό, αλλά μάλλον θα υπάρχουν εκατομμύρια να ανακαλυφθούν.
Μεταξύ αυτών, ο Pyrococcus Abyssi. Αυτό το μικρό, στρογγυλό, ασήμαντο πράγμα, για το οποίο η νόσος είναι χαρά και το οξυγόνο δηλητήριο θανατηφόρο, είναι επίσης ξάδελφος. Μακρινός, αλλά ξάδελφος.
Η τεράστια οικογένεια, στην οποία ανήκουμε, έχει ένα απλό όνομα. Είμαστε ζωντανά οντα σαν τον Pyrococcus, γιατί διαθέτουμε τον ίδιο γενετικό κώδικα και τις ίδιες πρωτεΐνες.
Τα βακτήρια κι οι ευκαρυώτες είναι μέλη τής ίδιας οικογένειας. Όπου υπάρχει οικογένεια υπάρχει και πρόγονος. Όλα τα ζωντανά όντα προέρχονται από ένα κοινό πρόγονο. Έχουμε όλοι κοινό πρόγονο. Είμαστε όλοι αδελφοί και αδελφές.
Οι επιστήμονες ονόμασαν αυτόν τον πρόγονο LUCA. Είναι ακρωνύμιο από τα αγγλικά. (Last Universal Common Ancestor). Τελευταίος Παγκόσμιος Κοινός πρόγονος για όλα τα όντα. Απ΄αυτόν προκύπτουν οι τρεις κατηγορίες: αρχαιοβακτήρια, ευκαρυώτες και βακτήρια. Ο LUCA δεν πρέπει να ήταν μόνος εκείνη την εποχή. Δεν ήταν το πρώτο κύτταρο ούτε απομονωμένο άτομο. Εκείνη την εποχή θα πρέπει να υπήρχαν κι άλλοι οργανισμοί. Απλά δεν έδωσαν απογόνους. Όλοι οι απόγονοι των άλλων μονοκύτταρων εξαφανίστηκαν από τους απογόνους τού LUCA.
Μεγάλη διαδρομή διανύθηκε απ΄αυτά τα μικροσκοπικά πράγματα μέχρι εμάς. Πρέπει να παραδεχθούμε, ότι η φύση έκανε υπέροχη δουλειά. Τής πήρε βέβαια, 3.500.000.000 χρόνια, αλλά το αποτέλεσμα είναι εδώ.
Όσον αφορά στην εξέλιξη, ο Pyrococcus είναι το ίδιο απομακρυσμένος από τον LUCA όσο και ο Homo Sapiens. Χρειάστηκε το ίδιο χρονικό διάστημα για να φτάσουμε σ΄αυτές τις δύο μορφές ζωής. Κι o Pyrococcus θα μπορούσε να ισχυριστεί, ότι «μεγάλη απόσταση διανύθηκε ως αυτόν, ενώ ο άνθρωπος παραπονιέται μόλις η θερμοκρασία ξεπεράσει τους σαράντα βαθμούς, το ποσοστό αναπαραγωγής του είναι γελοίο και δεν μπορεί να ζήσει αν δεν καταβροχθίζει άλλα ζωντανά πράγματα. Η πρόσκαιρη επιβίωση αυτού τού παράξενου είδους είναι ένα αίνιγμα τής φύσης».
Τα βακτήρια είναι εντυπωσιακά, γιατί μάς μαθαίνουν να είμαστε ταπεινοί. Γενικά πιστεύουμε, ότι τα βακτήρια είναι απλοί, πρωτόγονοι οργανισμοί κι ότι οι ευκαρυώτες και μάλιστα το ανθρώπινο είδος είναι πιο πολύπλοκοι και εξελιγμένοι. Αν σκεφτούμε τον εγκέφαλο με τους νευρώνες του, ναι, είμαστε πιο πολύπλοκοι από ένα βακτήριο. Αυτό θα πει πως είμαστε πιο εξελιγμένοι; Δεν είναι σίγουρο.
Ας συγκρίνουμε τα βακτήρια με μικροϋπολογιστές και τους ευκαρυώτες, τους ανθρώπους, με μεγάλους υπολογιστές τής δεκαετίας τού ’60, που ήταν πιο πολύπλοκοι, αλλά λιγότερο αποτελεσματικοί. Είναι γελοιογραφικό, αλλά αξίζει να το σκεφτούμε λίγο. Δεν πρέπει να επιχειρηματολογούμε με την έννοια τού εξελιγμένου, αλλά τού πολύπλοκου και σίγουρα με τις διαφορετικές στρατηγικές ζωής.
Δεν είμαστε λοιπόν, η κατάληξη τής εξέλιξης. Τότε, τί το ιδιαίτερο έχω εγώ, ο Homo sapiens; Την ψυχή; Την γλώσσα; Το γέλιο;
Ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται από την ικανότητα τού έναρθρου λόγου, την συνείδηση τού εαυτού του και τού κόσμου, κάποια ανατομικά γνωρίσματα στη δομή τού κρανίου.
Το γονιδίωμά μας δείχνει, ότι είμαστε πιο κοντά στους χιμπατζήδες απ΄ότι είναι δύο είδη δροσόφιλων μεταξύ τους. Δεν είναι η διαδοχή των γονιδίων μας, που κάνει τον άνθρωπο διαφορετικό από τ΄άλλα είδη τής Γης.
Μετά τον Κοπέρνικο, τον Δαρβίνο και τα τελευταία αποτελέσματα τής επιστήμης, γνωρίζουμε, ότι ο άνθρωπος είναι μόνο ένα κλαδί, που έφτασε εδώ τυχαία κατά τη διάρκεια τής εξέλιξης. Η ιστορία θα μπορούσε να είναι εντελώς διαφορετική. Αυτός είναι όμως, ο μόνος, που μπορεί ν΄αφηγηθεί την ιστορία. Αυτό τον ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα όντα.
Ο άνθρωπος είναι ζώο. Γεννιέται, πεθαίνει, αναπαράγεται, όπως η φάλαινα κι ο ποντικός. Αυτό ξέρει να κάνει. Ο άνθρωπος θα ήταν σκεπτόμενη καλαμιά. Σκεπτική μάλλον. Έως και ονειροπαρμένη. Ένα ονειροπαρμένο λαγόχορτο, μάλλον. Γιατί ο πανσές φαίνεται πιο πλούσιος από τα προϊόντα τού ανθρώπινου εγκεφάλου κι η καλαμιά πιο αριστοκρατική από τον άνθρωπο. Ας είμαστε ειλικρινείς. Ο άνθρωπος είναι ένα ονειροπόλο μανιτάρι. Ένα αγγούρι με οράματα. Ένα λαγόχορτο με φαντασιοπληξία.
Πρέπει να καταλάβουμε, ότι είμαστε τυχεροί, που υπήρξαμε και που το συνειδητοποιούμε. Γιατί τα αρχαιοβακτήρια, τα βακτήρια, τα φυτά είναι ωραία, αλλά δεν το ξέρουν. Και είναι κρίμα. Είμαστε πολύ τυχεροί, που βρισκόμαστε εν ζωή. Αν το διπλανό σπερματοζωάριο είχε νικήσει δέν θα ζούσαμε. Αυτό ισχύει για κάθε γενιά, όσο πίσω κι αν πάμε, στα ψάρια, στον LUCA. Είμαστε πολύ τυχεροί, που ζούμε. Θα πρέπει να το σκεπτόμαστε πιο συχνά και να προσπαθήσουμε να το αξιοποιήσουμε.
Σημείωση:
Το παραπάνω άρθρο βασίστηκε
σε μεταφρασμένα αποσπάσματα
από την ταινία τού Denis νan Waerebeke: «Εspèces d‘espèces»,
μια συμπαραγωγή των Εx Νihile, France 5, ΝΗΚ,
Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστοριάς Παρισιού και le CΝRS Ιmages.
http://www.freeinquiry.gr/pro.php?id=2949&PHPSESSID=8a0dd2241e8226231bf919ce20c9487c