Η έρευνα ΕΠΙΚ στην Ελλάδα
Αντωνία Τριχοπούλου, Συνεργαζόμενο Κέντρο Διατροφής Παγκόσμιου
Οργανισμού Υγείας, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστημίου Αθηνών, Ελληνικό
Ίδρυμα ΥγείαςΗ επιστημονική δραστηριότητα των τελευταίων δεκαετιών έχει συμβάλει
σημαντικά στην κατανόηση την συσχέτισης της διατροφής με την υγεία. Στo
πλαίσιο αυτό, τα τεκμηριωμένα οφέλη για την υγεία των διατροφικών
παραδόσεων των πληθυσμών της Μεσογείου έχουν οδηγήσει στην αποδοχή της
Μεσογειακής διατροφής ως ενός υγιεινού διατροφικού προτύπου. Πολλές από
τις σημαντικότερες σχετικές εργασίες έγιναν στο πλαίσιο της έρευνας ΕΠΙΚ
Το πρόγραμμα ΕΠΙΚ αποτελεί πολυκεντρική προοπτική επιδημιολογική
έρευνα στην οποία μετέχουν ερευνητές από 23 κέντρα της Ευρώπης,
συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας. Στη χώρα μας, με τη συντονιστική
ευθύνη της υπογράφουσας παρακολουθούνται διαχρονικά, επι σχεδόν μία
15ετία, περισσότεροι από 28.000 Έλληνες και Ελληνίδες, που έχουν παράσχει
εθελοντικά, στοιχεία, πληροφορίες και βιολογικά δείγματα Τα συλλεγέντα
στοιχεία από την έρευνα ΕΠΙΚ αποδείχτηκαν πολύτιμα για την διερεύνηση
του ρόλου της παραδοσιακής Μεσογειακής διατροφής στην υγεία και την
μακροβιότητα.
Στη συνέχεια γίνεται βραχεία εισαγωγή και αναφορά στα κυριότερα
επιστημονικά ευρήματα του ΕΠΙΚ, καθώς και σχετικά βιβλιογραφικά στοιχεία
των κυριότερων δημοσιεύσεων σε κορυφαία διεθνή ιατρικά περιοδικά .
O Ancel Keys και οι συνεργάτες του τη δεκαετία 1955-65 θεώρησαν ότι η
παραδοσιακή
Μεσογειακή διατροφή προσφέρει προστασία έναντι της στεφανιαίας νόσου διότι
συμβάλει στη μείωση της χοληστερόλης επειδή είναι μία διατροφή με χαμηλή
περιεκτικότητα κορεσμένων λιπιδίων 1. Από τότε, όμως, η έμφαση έχει
μετατοπιστεί από τη χαμηλή περιεκτικότητα της διατροφής αυτής σε κορεσμένα
λιπίδια στην υψηλή περιεκτικότητά της σε ελαιόλαδο και στη συνολική σύνθεσή
της. Επιπλέον η μελέτη της Μεσογειακής διατροφής επεκτάθηκε πέρα από την
ευνοϊκή επίδρασή της στη στεφανιαία νόσο, στην πρόληψη ορισμένων
μορφών καρκίνου όσο και στη μείωση της ολικής θνησιμότητας.
Όπως αναφέρθηκε, ο ρόλος της διατροφής στην αιτιολογία πολλών χρόνιων
νοσημάτων έχει μελετηθεί εντατικά για περισσότερες από τέσσερις δεκαετίες
και έχουν εντοπιστεί ορισμένα τρόφιμα και θρεπτικά συστατικά με ευεργετικές
ή βλαπτικές επιδράσεις. Όμως, σχετικά λίγες μελέτες είχαν επικεντρωθεί στο
ρόλο που έχουν στο σύνολό τους συγκεκριμένα διατροφικά πρότυπα στη
διατήρηση της υγείας ή στην πρόληψη νοσημάτων.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, η ομάδα μας , αλλά στη συνέχεια και
πολλές άλλες , χρησιμοποιούμε για την εκτίμηση του βαθμού προσήλωσης στη
Μεσογειακή διατροφή κλίμακα βαθμολόγησης η οποία αναφέρεται στα κύρια
χαρακτηριστικά της διατροφής αυτής. Η κλίμακα είναι εξαιρετικά απλή και
βασίζεται στα παρακάτω εννέα (9) χαρακτηριστικά που μπορούν να
συνδυαστούν σε μία μονοδιάστατη έκφραση2.3.
Η προσήλωση στην παραδοσιακή Μεσογειακή διατροφή, βάση της παραπάνω
κλίμακας, και η σχέση της με την υγεία αξιολογήθηκε συστηματικά και τα
αποτελέσματα μελετών μας που έχουν δημοσιευθεί στο πλαίσιο του ΕΠΙΚ
δείχνουν ότι:
(1) Μεγάλη κατανάλωση ελαιόλαδου
(2) Μεγάλη κατανάλωση λαχανικών
(3) Μεγάλη κατανάλωση φρούτων
(4) Μεγάλη κατανάλωση οσπρίων
(5) Μεγάλη κατανάλωση ανεπεξέργαστων δημητριακών
(6) Μέτρια προς υψηλή κατανάλωση ψαριών
(7) Περιορισμένη κατανάλωση γάλακτος και γαλακτοκομικών (με προτίμηση στο τυρί και
γιαούρτι)
(8) Μικρή κατανάλωση κρέατος και κρεατοσκευασμάτων
(9) Μέτρια κατανάλωση αιθανόλης (κρασί κατά τη διάρκεια των γευμάτων)
Η προσήλωση στη Μεσογειακή διατροφή συνδέεται με μείωση της ολικής
θνησιμότητας . Σημαντικά αντίστροφη σχέση είναι εμφανής για
θανάτους τόσο από τη στεφανιαία νόσο όσο και από κακοήθεις
νεοπλασίες , δηλαδή η πιστότερη υιοθέτηση της διατροφής αυτής
συμβάλλει στη μείωση της ολικής θνησιμότητας3.
Η προσήλωση στη Μεσογειακής διατροφή από ασθενείς με στεφανιαία
νόσο συνδέεται με σημαντική μείωση της μακροπρόθεσμης θνητότητας4.
Η προσήλωση στη Μεσογειακής διατροφή σχετίζεται σημαντικά με
μείωση της αρτηριακής πίεσης5.
Η Μεσογειακή διατροφή δεν επηρεάζει ουσιαστικά το δείκτη μάζας
σώματος και το υψηλό ποσοστό υπέρβαρων στις Μεσογειακές χώρες
σχετίζεται με την απουσία σωματικής άσκησης σε συνδυασμό με την
υψηλή ενεργειακή πρόσληψη6.
Μία εκτεταμένη και λεπτομερής βάση δεδομένων για ευρύτατο φάσμα
αντιοξειδωτικών ουσιών καταδεικνύει ότι η Μεσογειακή διατροφή είναι
πλούσια σε πολλές αντιοξειδωτικές ουσίες7.
Η προσήλωση στη Μεσογειακή διατροφή μειώνει την επίπτωση της
στεφανιαίας νόσου ανεξαρτήτως του βαθμού γενετικής προδιάθεση σε
αυτήν8.
Σε ‘’a posteriori’’ ανάλυση η κύρια συνιστώσα συσχετίζεται θετικά
ισχυρά με τη Μεσογειακή διατροφή και απαντάται κατεξοχήν στις
μεγαλύτερες ηλικίες και τους περισσότερο εκπαιδευμένους πολίτες9
H προσήλωση στην παραδοσιακή Μεσογειακή διατροφή προσφέρει
προστασία έναντι των κακοήθων νεοπλασιών στο σύνολό τους αλλά
και ειδικότερα έναντι του καρκίνου του μαστού 10, 11.
ΟΙ ευεργετικές για την υγεία συνέπειες της Μεσογειακής διατροφής
μπορούν να αποδοθούν, με φθίνουσα συμβολή, στη μετρημένη
κατανάλωση κρασιού, τη χαμηλή κατανάλωση κρέατος και σχετικών
προϊόντων και την υψηλή κατανάλωση λαχανικών, φρούτων,
ελαιολάδου και οσπρίων 12.
Στο πλαίσιο της μελέτης ΕΠΙΚ το Ελληνικό ΕΠΙΚ συμμετείχε σε πολλές
πολυκεντρικές δημοσιεύσεις σχετικά με τη Μεσογειακή διατροφή, και είχε τη
συντονιστική ευθύνη για έρευνα από την οποία προέκυψε ότι η Μεσογειακή
διατροφή, ακόμη και προσαρμοσμένη στις συνθήκες μη-μεσογεικών χωρών,
παρέχει ουσιαστική προστασία απέναντι στη γενική θνησιμότητα 13.
Σειρά μελετών σε όλο τον κόσμο έχει καταδείξει ότι η ευεργετική δράση της
παραδοσιακής Μεσογειακής διατροφής εκφράζεται από το σύνολο της και όχι
από μεμονωμένα τρόφιμα και θρεπτικές ουσίες. Οι ευεργετικές συνέπειες,
κατεξοχήν έκδηλες στον Ελληνικό πληθυσμό και την παραδοσιακή διατροφή
του, μπορούν σε κάποιο βαθμό να αποδοθούν στα παραδοσιακά τρόφιμα τα
οποία αποτελούν τον κορμό της παραδοσιακής Μεσογειακής διατροφής. Τα
παραδοσιακά Μεσογειακά τρόφιμα αποτελούν μια διαχρονική έκφραση της
πολιτισμικής μας κληρονομιάς, αλλά έχουν και χαρακτηριστικά υγιεινής
διατροφής αφού η παράδοση σπάνια τιμά τρόφιμα που δεν είναι εύγευστα και
υγιεινά.
Για την παραγωγή των παραδοσιακών τροφίμων γενικά χρησιμοποιούνται
προϊόντα τοπικής παραγωγής. Η καλλιέργεια των τοπικών προϊόντων
συμβάλλει στην επίτευξη ενός βιώσιμου περιβάλλοντος και στην απασχόληση
του ανθρώπινου δυναμικού. Ο συνδυασμός του ‘υγιεινού και εύγευστου’ είναι
πολύ ελκυστικός στη βιομηχανία τροφίμων και τα παραδοσιακά τρόφιμα θα
μπορούσαν ενδεχομένως να περάσουν στην διαδικασία της μαζικής
παραγωγής. .στόσο αν η παραγωγή τους δεν έχει κανόνες, υπάρχει ο
κίνδυνος να κυκλοφορούν απομιμήσεις των παραδοσιακών τροφίμων, με
αποτέλεσμα τη σταδιακή απαξίωσή τους και την παραπλάνηση των
καταναλωτών.
Επιστήμονες και επαγγελματίες της βιομηχανία τροφίμων πρέπει από κοινού να
συμφωνήσουν για τα χαρακτηριστικά, τη σημασία και τις επιπτώσεις στην
υγεία της παραδοσιακής Μεσογειακής διατροφής και των παραδοσιακών
Ελληνικών τροφίμων. Θα πρέπει να συμφωνήσουν για τη φύση των
προβλημάτων, τον τρόπο αντιμετώπισής τους και τις προτεραιότητες. Η
δημόσια υγεία και η βιομηχανία τροφίμων έχουν κοινούς αλλά και διακριτούς
στόχους. Έχει επιτακτική σημασία να ισχυροποιηθούν οι κοινές επιδιώξεις και
να αμβλυνθούν οι διαφορές.
Βιβλιογραφία
1. Seven countries: a multivariate analysis of death and coronary heart disease.
Keys AB.
Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1980.
2. Diet and overall survival in elderly people
Trichopoulou A, Kouris-Blazos A, Wahlqvist ML, Gnardellis C, Lagiou P, Polychronopoulos E, Vassilakou T, Lipworth L,
Trichopoulos D.
BMJ. 1995 2;311(7018):1457-60.
3. Adherence to a Mediterranean diet and survival in a Greek population.
Trichopoulou A, Costacou T, Bamia C, Trichopoulos D.
N Engl J Med 2003; 348(26):2599-608.
4. Mediterranean diet and survival among patients with coronary heart disease in Greece.
Trichopoulou A, Bamia C, Trichopoulos D
Arch Intern Med 2005; 165(8):929-35.
5. Olive oil, Mediterranean diet and arterial blood pressure: the Greek EPIC study.
Psaltopoulou Th, Naska A, Orfanos Ph, Trichopoulos D, Mountokalakis Th, Trichopoulou Α.
Am J Clin Nutr 2004;80:1012–18
6. Mediterranean diet in relation to body mass index and wait-to-hip ratio: the Greek European Prospective
Investigation into Cancer and Nutrition Study.
Trichopoulou A, Naska A, Orfanos Ph, Trichopoulos D.
Am J Clin Nutr 2005;82(5):935-40
7. Antioxidants intakes and food sources in Greek adults
Dilis V, Trichopoulou A.
J Nutr. 2010 ;140(7):1274-9.
8. Genetic predisposition, nongenetic risc factors and coronary infarct
Trichopoulou A, Yiannakouris N, Bamia C, Benetou V, Trichopoulos D, Ordovas JM.
Arch Intern Med. 2008 28;168(8):891-6
9. Tracing the Mediterranean diet through principal components and cluster analyses in the Greek population
Costacou T, Bamia C, Ferrari P, Riboli E, Trichopoulos D, Trichopoulou A.
Eur J Clin Nutr. 2003 ;57(11):1378-85
10. Conformity to traditional Mediterranean diet and cancer incidence: the Greek EPIC cohort.
Benetou V, Trichopoulou A, Orfanos P, Naska A, Lagiou P, Boffetta P, Trichopoulos D.
Br J Cancer. 2008; 99:191-5.
11. Conformity to traditional Mediterranean diet and breast cancer risk in the Greek EPIC cohort
Trichopoulou A, Bamia C, Lagiou P, Trichopoulos D.
Am J Clin Nutr. 2010 ;92(3):620-5.
12. Anatomy of health effects of Mediterranean diet: Greek EPIC prospective cohort study.
Trichopoulou A, Bamia C, Trichopoulos D.
BMJ. 2009 ;338:b2337.
13. Modified Mediterranean diet and survival: EPIC-elderly prospective cohort study.
Trichopoulou A, Orfanos P, Norat T, Bueno-de-Mesquita B, Ocke MC, Peeters PH, van der Schouw YT, Boeing H,
Hoffmann K, Boffetta P, Nagel G, Masala G, Krogh V, Panico S, Tumino R, Vineis P, Bamia C, Naska A, Benetou V,
Ferrari P, Slimani N, Pera G, Martinez-Garcia C, Navarro C, Rodriguez-Barranco M, Dorronsoro M, Spencer EA, Key TJ,
Bingham S, Khaw KT, Kesse E, Clavel-Chapelon F, Boutron-Ruault MC, Berglund G, Wirfalt E, Hallmans G, Johansson I,
Tjonneland A, Olsen A, Overvad K, Hundborg HH, Riboli E, Trichopoulos D.
BMJ. 2005 ;330(7498):991__
efet.gr