Η δυναμική της παλιγγενεσίας (1453-1821)
Εναλλακτικές Εκδόσεις σελ. 720
Γιώργος Καραμπελιάς
Η ενασχόλησή μου με την ιστορία του νεώτερου ελληνισμού υπήρξε συνέπεια της συνειδητοποίησης του «ιστορικού» χαρακτήρα της ελληνικής ιδιοπροσωπίας. Σε μια συγκυρία βαθύτατης παρακμής, προϋπόθεση για να συνεχίσουμε ως αυτόνομο συλλογικό υποκείμενο, είναι η συναγωγή των συμπερασμάτων της ιστορικής μας διαδρομής, ώστε να επιχειρήσουμε να λύσουμε τον γόρδιο δεσμό του «καημού της ρωμιοσύνης», διότι απειλούμεθα, κυριολεκτικώς, με ιστορική έκλειψη.
Αναζητώντας λοιπόν λύση στα δραματικά μας αδιέξοδα, κατέληξα στο συμπέρασμα πως αυτή δεν μπορεί να ανευρεθεί, αν δεν επιχειρηθεί ένας απολογισμός της ιστορικής πορείας του νεώτερου ελληνισμού. Εξάλλου και όλοι οι εθνομηδενιστές –αρνητές της συνέχειας του ελληνισμού, όπως η κ. Ρεπούση ή ο κ. Λιάκος–, στην ιστορία επικεντρώνονται, για να στηρίξουν το μύθευμα πως το ελληνικό έθνος δημιουργήθηκε από το κράτος. Γι’ αυτό εξ’ άλλου αναφέρονται σε κράτος-έθνος και όχι πλέον σε έθνος-κράτος, υποστηρίζοντας πως είναι το κράτος που δημιούργησε το έθνος, όπως υποστήριξε πρώτος ο Φαλμεράϋερ το 1830. Αν λοιπόν το έθνος μας είναι απλώς «νεοελληνικό», και δεν υπάρχει καμία ιστορική συνέχεια, τότε εύκολα μπορεί και να εξαφανιστεί μέσα στη χοάνη της παγκοσμιοποίησης.
Αυτό που υποστηρίζω, είναι πως στη μακρά πορεία των εννέα ή δέκα αιώνων του νέου ελληνισμού, δύο ιστορικοί περίοδοι σφράγισαν τις τύχες του, προδιαγράφοντας και το σήμερα. Κατά την πρώτη, 1204-1453, διαμορφώνεται ο νεώτερος ελληνισμός μέσα από την αντίσταση στη φραγκική Δύση και την τουρκική Ανατολή, πριν υποκύψει, το 1453, περίοδο την οποία είχα περιγράψει στον Α΄ τόμο της ιστορίας μου για το 1204. Κατά την περίοδο 1453-1700 καθοριστικό στοιχείο υπήρξε η Αντίσταση, η άμυνα του ελληνισμού –τόσο έναντι των Οθωμανών, όσο και έναντι της αποικιοκρατικής Δύσης– η οποία θα συνδεθεί με την εμμονή στην ορθοδοξία. Απέναντι στους Οθωμανούς και τον επιθετικό καθολικισμό, η ορθοδοξία καθίσταται το ζωτικό στοιχείο της Αντίστασης. Ορθοδοξία και ελληνισμός σχεδόν θα ταυτιστούν.
…Εν συνεχεία, κατά την περίοδο 1700-1922, ο ελληνισμός γνωρίζει μια νέα Αναγέννηση. Η πρώτη φάση, ο «φωτισμός και η παλιγγενεσία», διαρκεί έως το 1821 ενώ η δεύτερη, η «Μεγάλη Ιδέα» –η επαναστατική-εθνικοαπελευθερωτική περίοδος που διαρκεί από το 1821 έως το 1922–, στοχεύει στην κρατική ανασυγκρότηση του «ιστορικού χώρου» του υστεροβυζαντινού ελληνισμού.
Από την εξέταση αυτής της περιόδου αναδύονται και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελληνικής ταυτότητας και όπως τονίζει ο Νίκος Σβορώνος, «ο αντιστασιακός χαρακτήρας… διέπει ολόκληρη τη νεοελληνική ιστορία». (Ν. Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1976, σσ. 12-13.).
*****
Ο τόμος λοιπόν, 1821 Η δυναμική της Παλιγγενεσίας, που μόλις κυκλοφόρησε και αποτελεί τον δεύτερο τόμο αυτής της ιστορίας, αναπτύσσεται σε τέσσερα μέρη:
Στο Α΄ μέρος του, επικεντρώνομαι στην οικονομική και κοινωνική ζωή, συνεχίζοντας τον προβληματισμό που είχα ανοίξει στη μελέτη μου για το 1204 ως την απαρχή της αποικιακής εξάρτησης του ελληνικού/βυζαντινού κόσμου. Η πορεία μας, έκτοτε, παρέμενε «υπονομευμένη» από μια «διπλή κατοχή», εκείνη των Οθωμανών, η οποία δεν επέτρεπε την ανάπτυξη μιας σταθερής οικονομικής δραστηριότητας, και ταυτόχρονα από τις ημιαποικιακές δομές που είχε επιβάλει η δυτική διείσδυση. Πάντως, η Αναγέννηση μας αρχίζει γύρω στα 1700 και στηρίχτηκε στις συντεχνίες, τα τσελιγκάτα, τα συστήματα των συντροφοναυτών, που αιμοδοτούν το κοινοτικό σύστημα οργάνωσης, τα «κοινά των Ελλήνων».
Το Β΄ μέρος περιγράφει τα στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα: Αμέσως μετά την Άλωση, αρχίζει και η αντίσταση. Από τον Κροκόνδειλο Κλαδά, μέχρι τον Κολοκοτρώνη, αδιάπτωτη υπήρξε η ένοπλη αντίσταση, με τη Μάνη, το Σούλι, τη Χιμάρα κ.λπ. Με τα Ορλωφικά, εγκαινιάζονται οι επαναστατικές απόπειρες ενώ θα ακολουθήσει ο Κατσώνης και ο Ρήγας που διετύπωσε το όραμα μιας απελευθέρωσης που πατάει στην παράδοση –από τον Αλέξανδρο έως τον «Θούριο»– και ανοίγεται στη νεωτερικότητα της γαλλικής Επανάστασης. Παράλληλα, Φαναριώτες, προεστοί κοτζαμπάσηδες, και Επτανήσιοι, συγκροτούν την «πολιτική τάξη» του ελληνισμού. Ανάμεσά τους, ο Καποδίστριας, ίσως ο μόνος που θα μπορούσε να επιβάλει την ενότητα των Ελλήνων.
Στο Γ΄ μέρος, σκιαγραφείται ο καθοριστικός ρόλος της Ορθοδοξίας στην επιβίωση του ελληνισμού: Από την αντίσταση στους εξισλαμισμούς, –νεομάρτυρες, Κοσμάς Αιτωλός–, μέχρι τις ένοπλες απόπειρες – από τον Διονύσιο Φιλόσοφο, μέχρι τον Παπαφλέσσα. Παράλληλα, αποφασιστική υπήρξε η σύγκρουση με τον επιθετικό καθολικισμό, με τον Κύριλλο Λούκαρι, τον άγνωστο «αναβαπτισμό» και τους Κολλυβάδες.
Το Δ΄ μέρος –«Η επαναστατική σύνθεση»–, περιλαμβάνει τρία εκτενή κεφάλαια: Το πρώτο πραγματεύεται τα φραγκοκρατούμενα Επτάνησα, ως «Πεδεμόντιο του ελληνισμού», το δεύτερο τις κοινωνικές και εθνικές συγκρούσεις στη Σάμο με τον Λυκούργο Λογοθέτη, και το τρίτο τη «Φιλική Εταιρεία» και το πρόταγμα της παλιγγενεσίας.
*****
Ο τρίτος τόμος, 1821: Ο Φωτισμός, που θα κυκλοφορήσει αμέσως μετά, πραγματεύεται τα πνευματικά φαινόμενα και τις κοινωνικές και ιδεολογικές αντιθέσεις που διατρέχουν και διαπερνούν τον ελληνισμό: ο φωτισμός του «γένους», η λογοτεχνική παραγωγή και η ποίηση, από τη λαϊκή παράδοση και το δημοτικό τραγούδι έως τον Ερωτόκριτο και τον Σολωμό· η φιλοσοφία, οι γλωσσικές αντιθέσεις , οι μεγάλες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις μεταξύ Αθανασίου Παρίου και Αδαμαντίου Κοραή· η διαμόρφωση της επαναστατικής ιδεολογίας με την Ελληνική Νομαρχία. «Και εδώ η ίδια διασπορά, αυτό το φοβερό μωσαϊκό, πηγή γόνιμης αντιπαράθεσης –Εκκλησία και διαφωτισμός, Ανατολή και Δύση, ελληνική μεσότητα και δυτική νοησιαρχία…, έτσι θα διαμορφωθεί το πρόσωπό μας, πολυεδρικό και ανολοκλήρωτο…».
Για ηλεκτρονικές παραγγελίες επισκεφτείτε την σελίδα των Εναλλακτικών Εκδόσεων