Σχέδια Άτσεσον

Η συγγραφή του παρόντος σημειώματος αποφασίστηκε μετά από διαδικτυακές συζητήσεις που προκάλεσαν έναρξη μιας πιο συστηματικής προκαταρτικής εξέτασης της περιόδου 1960-74. Πυροδοτήθηκαν από αρθρογραφία μου υπέρ του ανεξάρτητου υποψηφίου στις προεδρικές εκλογές της Κύπρου, Γιώργου Λιλλήκα στις 20.12.2012. Για το σχέδιο Αναν δεν θα επεκταθούμε εδώ γιατί έχει αναλυθεί εκτενώς σε άλλες περιπτώσεις. Πάντοτε βεβαίως υπάρχει η “Έκθεση εμπειρογνωμόνων για το Κυπριακό” που γράφτηκε από μια διεθνή ομάδα ακαδημαϊκών στην οποία συμμετείχα. Ο ενδιαφερόμενος για μια σφαιρική και τεκμηριωμένη ανάλυση του τρόπου που το σχέδιο Αναν παραβίαζε την διεθνή και ευρωπαϊκή νομιμότητα, θα πρέπει να διαβάσει την έκθεση αυτή.

Ξαφνικά, εκεί που γινόταν ανταλλαγή απόψεων για τις πολιτικές προϋποθέσεις των υποψηφίων και ιδιαίτερα την σχέση τους με το σχέδιο Αναν (παλαιό και επερχόμενο), οι συντρέχουσες πολιτικές εξελίξεις συνδέθηκαν με το σχέδιο Άτσεσον, τους δεξιούς και αριστερούς των δεκαετιών 1960 και 1970, την διαδρομή των ιδεολογικό-κομματικών συγκρούσεων σε Ελλάδα και Κύπρο έκτοτε, την σχέση ηρώων του αγώνα της ΕΟΚΑ όπως ο Αυξεντίου με αμετανόητους «ανανικούς» υποψηφίους και το μέλλον του ελληνισμού της Κύπρου ο οποίος, κατά μια άποψη, δεν του αξίζει ελευθερία όπως όλων των άλλων ή ότι θα την βρει μέσα στην σαπουνόφουσκα της «μεταεθνικής εποχής». Τέτοιες περίεργες ιδέες είχε γράψει το 2003 ο Στέλιος Ράμφος αλλά συχνά τις επαναλαμβάνουν και άλλοι. Ιδιαίτερα όσοι θέλουν με το να εισέλθουν σε ένα κενό πνευματικού αέρα να δικαιολογήσουν το σχέδιο Αναν παλαιό και επερχόμενο. Επιλέγουμε λοιπόν “ανανικούς πολιτικούς” επειδή αυτοί θα μας οδηγήσουν ειρηνικά και εξ ανάγκης στον αιώνιο υποβιβασμό μας στις κατώτερες πολιτικές ιεραρχίες (των υποδούλων και υποτελών, αν κανείς μπορεί να τις ονομάσει «πολιτικές»).

Έτσι, στον ελληνικό πολιτικοστοχαστικό χώρο όπου η λέξη «αλαλούμ» και «χαβαλές» αποτυπώνει με τον ποιο γλαφυρό αλλά αληθινό τρόπο τις χαμηλές ποιοτικές βαθμίδες των συζητήσεων μέσα στην δημόσια σφαίρα, ούτε λίγο ούτε πολύ κάποιοι αναφέρονται στο σχέδιο Άτσεσον ως «χαμένη ευκαιρία» «ατόφιας ένωσης» της Κύπρου με την Ελλάδα το 1964. Το εκπληκτικό όμως δεν είναι αυτές οι προφητείες του παρελθόντος οι οποίες υποδηλώνουν πνευματική παρακμή και οι οποίες μπορεί να εκδηλωθούν και στις «καλύτερες (πολιτειακές) οικογένειες» όταν αυτές παρακμάσουν και υποδουλωθούν. Το εκπληκτικό είναι οι γραμμικές ιστορικές ερμηνείες που καταλήγουν με τέτοιο ασυνάρτητο τρόπο σε τόσο αλματώδη συμπεράσματα δεν υπόκεινται σε ελέγχους και εξισορροπήσεις. Μοιάζει σαν και το πολιτικοστοχαστικό περιβάλλον της Ελλάδας και της Κύπρου να είναι ανύπαρκτο ή παντελώς ροκανισμένο. Σίγουρα, εισήλθαμε πλέον σε ένα απελπιστικά ανιστόρητο και πολιτικά άκρως επικίνδυνο τέλμα αφελειών και ασυναρτησιών. Με ολίγη φαντασία, κανένα αποσπασματικό έγγραφο που ερμηνεύουμε κατά βούληση, με ολίγα άλματα συλλογισμών, με δίκη προθέσεων ιστορικών προσώπων ή και ολόκληρων πληθυσμών και με πολωτική δεξιοαριστερή προδιάθεση καταλήγουμε στο ιδεολόγημα των «χαμένων ευκαιριών» που μπορεί να δικαιολογήσει ακόμη και την σκλαβιά. Σίγουρα, πάντως, σε αποκλεισμό πολιτικών προσώπων που υπερασπίζονται την εθνική ανεξαρτησία και στην θεοποίηση πολιτικών προσώπων που προγραμματικά δηλώνουν ότι είναι έτοιμοι να συζητήσουν την κατάργηση του κράτους.

Μετά τις πρώτες και λίγο πολύ αμυντικές αντιδράσεις του υποφαινόμενου με κείμενα στο διαδίκτυο τα κυριότερα είναι αναρτημένα πιο κάτω (http://www.ifestosedu.gr/112CySympligades.htm) –υπάρχουν και άλλα κείμενα σε ιδιωτικές λίστες διαδικτυακής συζήτησης που για ευνόητους δεοντολογικούς λόγους δεν αναρτώ–, οι πληροφορίες άρχισαν να εισρέουν ορμητικά. Φίλοι από όλο τον κόσμο άρχισαν να μου αποστέλλουν φωτοτυπίες από βιβλία, τεράστια αρχεία τα οποία περιείχαν εκατοντάδες δημοσιοποιημένα έγγραφα της αμερικανικής και βρετανικής κυβέρνησης, εκθέσεις διπλωματικών αντιπροσώπων, συζητήσεις στο επιτελείο του αμερικανού προέδρου, συνδέσμους σε αποδεσμευμένο αρχειακό υλικό και πολλά άλλα που αριθμούν ήδη χιλιάδες σελίδες. Μερικά περιέχουν αξιολογήσιμες πληροφορίες, άλλα είναι κείμενα ρουτίνας που θα πρέπει να ειδωθούν σε συνάρτηση με άλλα σημαντικότερα και κάποια άλλα είναι «παλιοχάρτια», όπως λέμε όσοι μπροστά σε όγκους πηγών αγωνιζόμαστε να τα αξιολογήσουμε και ιεραρχήσουμε παραμερίζοντας τα περισσότερα ως άχρηστα ή αποπροσανατολιστικά.

Κατ’ αρχάς και με δεδομένο ότι υπήρξαν ήδη τοποθετήσεις πριν δω πολλές από αυτές τις πληροφορίες, υπάρχει μια ανακούφιση καθότι ως «πολιτικός επιστήμονας» ο οποίος συχνά ανθρώπινα εξοργισμένος παρεμβαίνει για να πει τα αυτονόητα, διυποκειμενικά και πασίδηλα, φαίνεται να μην έχω πέσει έξω στις πρώτες μου εκτιμήσεις για την δεκαετία του 1960. Στην βάση στοιχειωδών γνώσεων –και κυρίως στο πεδίο της στρατηγικής ανάλυσης– οι πρώτες εκτιμήσεις που έγιναν και που βρίσκονται αναρτημένες κινούνται εντός λογικών και σωστών επιστημολογικών και επιστημονικών ορίων.

Κατά δεύτερον, μια γρήγορη η ανάγνωση μερικών κειμένων που κατέφθασαν βεβαιώνει την εκτίμηση ότι η περίοδος 1960-1964 ήταν ένα επεισόδιο της νεότερης ελληνικής ιστορίας το οποίο επειδή συνέβηκε σε μια κομβική στιγμή ενδέχεται ενταγμένο υπό ευρύτερο πρίσμα να είναι διδακτικό. Επαληθεύεται, επίσης, ότι το κυπριακό αποτελεί την σημαντικότερη αχίλλειο πτέρνα του νεοελληνικού κράτους στην μεταπολεμική και μεταψυχροπολεμική εποχή. Πιο σημαντικό, για ένα οποιοδήποτε πολιτικό επιστήμονα του διεθνούς συστήματος καθίσταται ακαριαία ολοφάνερο ότι στην στρατηγική των εμπλεκομένων με τις ελληνικές διεθνείς σχέσεις και ιδιαίτερα των μεγάλων δυνάμεων και της Τουρκίας υπάρχει μακροχρόνιος στρατηγικός σχεδιασμός γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής υφής που αφορά ευθέως μια αλυσίδα από αλληλένδετα ζητήματα της νεότερης ελληνικής ιστορίας.

Ζητήματα που βλέπει κανείς να ξεδιπλώνονται μέσα από αρχειακό υλικό που ήδη κατέφθασε, άλλο που αναμένεται και πολύ περισσότερο που δεν έχει ακόμη αποδεσμευτεί αλλά ερευνητές έχουν ήδη πολλά στοιχεία. Ορίστε, μεταξύ άλλων, μερικά ζητήματα που φωτίζονται με αρχειακό υλικό που ήδη διαθέτουμε και με άλλες αξιόπιστες πληροφορίες που έχουμε ή αναμένουμε:

· Εμφύλιος πόλεμος, τριμερής Διάσκεψη και εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας 1955-59.
· Κωνσταντινούπολη 1955 υπό το πρίσμα τουρκικών στρατηγικών σχεδιασμών.
· Ζυρίχη 1959-60 και ο τρόπος που επιβλήθηκε, οι δρώντες και οι αιτιολογήσεις τους.
· Αίτια για σχιζοφρενή πολιτικά και πολιτειακά χαρακτηριστικά του κυπριακού κράτους.
· Κυπριακές προτάσεις αλλαγής της Συντάγματος αμέσως μετά με αγγλική ενθάρρυνση.
· Έναρξη τουρκοκυπριακών αρνησικυριών και ανταρσία του 1963.
· Τουρκική επιθετικότητα και απελπισμένη αν όχι απονενοημένη κυπριακή προσέγγιση της ΕΣΣΔ
· Αλματώδης άνοδος της γεωπολιτικής σημασίας της Τουρκίας λόγω εξελίξεων στον Ψυχρό Πόλεμο.
· Στρατηγικός σχεδιασμός και επανασχεδιασμός των μεγάλων δυνάμεων και άλλων κρατών.
· Ταραχώδης ελληνική πολιτική ζωή από το 1960 μέχρι το 67 (οι αμερικανοί την χαρακτηρίζουν «δημαγωγική» με επιθετικούς προσδιορισμούς κατά του Γεωργίου Παπανδρέου).
· Σχέδιο Άτσεσον και όλα τα συμπαρομαρτούντα στρατηγικά παρασκήνια, εναλλακτικά σενάρια δράσης (contingency plans) και χαρακτηριστικές μεθοδεύσεις που προσδιορίζουν τις συμπεριφορές στο άναρχο διεθνές σύστημα.
· Συμπεριφορές και στάσεις που προσδιορίζουν τον ρόλο της ισχύος στην εξέλιξη των διακρατικών σχέσεων.
· Συμπεριφορές και στάσεις που προσδιορίζουν με μαθηματική ακρίβεια την έννοια «ηθική» στην διεθνή πολιτική.
· Συμπεριφορές και στάσεις που προσδιορίζουν τον τρόπο που τίθενται ζητήματα όπως η αυτοσυντήρηση και η επιβίωση.
· Οι επανειλημμένες υποσχέσεις του Γεωργίου Παπανδρέου (και ασφαλώς πολλών άλλων που είχαν εμπλακεί) να εκτελέσει πραξικόπημα στην Κύπρο κατά του εκλεγμένου Προέδρου.
· Εκκόλαψη και διαρκώς μετεξέλιξη των εναλλακτικών στρατηγικών σχεδίων αμερικανοτουρκικής νομής του κυπριακού χώρου.
· Η σημασία της ύπαρξης ισχυρών κομμουνιστικών ρευμάτων στην Ελλάδα και Κύπρο και χαρακτηριστικές ανεύθυνες στάσεις όπως του τότε πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου ο οποίος εκτός από πραξικοπήματα δεν έχανε ευκαιρία να τροφοδοτεί τον αμερικανικό αντί-κομμουνιστικό οίστρο.
· Διαδηλώσεις στην Αθήνα και δημαγωγίες από τα μπαλκόνια που εκτιμούμενα λεπτομερέστερα προσδιορίζουν με ακρίβεια το επίπεδο της ελληνικής πολιτικής συνοχής ενόψει εμπλοκής σε στρατηγικά σχέδια που αφορούν ζητήματα ζωής και θανάτου.
· Αποστασίες στην Ελλάδα, Φρειδερίκη, Βασιλόπουλά, 4-5 τουλάχιστον υπό εκκόλαψη πραξικοπήματα στην Αθήνα και ολοφάνερες μέσα από τα αρχεία διασυνδέσεις των αμερικανικών υπηρεσιών με πολλούς.
· Κάθοδος της ελληνικής επαρχίας στην Κύπρο που ενώ υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσε να αποτελέσει τρόπο επίλυσης του κυπριακού και σταθεροποίησης όλων των περιφερειακών σχέσεων διολίσθησε στο να είναι εργαλείο των αμερικανών για πραξικόπημα στην Κύπρο.
· Διευκόλυνση μιας εν δυνάμει και για πρώτη φορά τουρκικής στρατιωτικής εισβολής στην Κύπρο (την ίδια στιγμή που ο ίδιος ο Έλληνας πρωθυπουργός θολά, παραπονιάρικα και αδύναμα υπενθύμιζε την Συνθήκη της Λοζάνης.
· Διολίσθηση για παραχώρηση ελληνικής γης ως «αντάλλαγμα» για να εισέλθουμε μέσα σε ένα τέτοιο ασταθές ναρκοπέδιο.
· Υπόγειες δραστηριότητες του αεικίνητου Υπουργού Εθνικής Άμυνας Γαρουφαλιά τον οποίο οι αμερικανοί θεωρούσαν τον «ισχυρό άνδρα» με τον οποίο η CIA θα μπορούσε με την πρώτη ευκαιρία να συνεννοηθεί για να εκτελεστεί αδίστακτα (σε αντίθεση με τον «ανίκανο» Παπανδρέου, όπως τον χαρακτήριζαν οι αμερικανοί) ένα ελλαδικό πραξικόπημα κατά του Μακαρίου για να για να διευκολυνθεί η «ελεγχόμενη» τουρκική εισβολή στην Κύπρο που θα μετάτρεπε το νησί σε αμερικανική βάση (συν βέβαια Βρετανική και τουρκική παρουσία οπότε το ερώτημα που θα ζούσαν οι αυτόχθονες κάτοικοι).
· Έλληνες πρέσβεις να εισηγούνται στους Αμερικανούς (αυτοί που διαπραγματευόντουσαν την «ατόφια ένωση») την κατάληψη της Καρπασίας από τους Τούρκους.
· Στρατηγικά σημαίνουσες συναλλαγές ΗΠΑ και Τουρκίας.
· Διαρκή τουρκική άρνηση και απόρριψη των πάντων από την Τουρκία με ολοφάνερο σκοπό να διευρύνει τις δυνατότητές της σε μια ευνοϊκή στιγμή για αυτή (που δεν άργησε να έλθει το 1974).
· Διαρκείς επαφές των Τούρκων με όλους συμπεριλαμβανομένης της Σοβιετικής Ένωσης.
· Δραστήρια Βρετανικά ενεργήματα στο παρασκήνιο των εξελίξεων.
· Το Αμερικανικό σκεπτικό στο πιο υψηλό επίπεδο που δείχνει ότι γνώριζαν ότι η Σοβιετική κάθοδος στην Κύπρο είναι απίθανη κατιτί που υποδηλώνει τον προσχηματικό χαρακτήρα πολλών δηλώσεων στο διπλωματικό πεδίο και τον δημόσιο λόγο.
· Ρητές και άρρητες διασυνδέσεις του παρακράτους πολλών ειδών και αποχρώσεων της Ελλάδας και της Κύπρου και όλων μαζί με ξένες δυνάμεις.
· Τον τρόπο που συνδεόταν το ασταθές κοινωνικοπολιτικό πεδίο στην Αθήνα με το εξίσου ασταθές πολιτικό πεδίο της Κύπρου.

Τα πιο πάνω είναι μερικά ζητήματα που εκτυλίσσονται μέσα από το αρχειακό υλικό που ήδη διαθέτουμε. Αυτά και πολλά άλλα μπορούν να συνεκτιμηθούν με τον σωστό τρόπο σε αναφορά με την στρατηγική δίνη της εποχής εκείνης όπως εξελίχθηκε την δεκαετία του 1960 στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης του Ψυχρού Πολέμου. Αντιπαράθεση η οποία δημιουργούσε ένα πολύ ρευστό, ασταθές και δυναμικά κινούμενο ενδοκρατικό και διεθνές περιβάλλον. Υπό αυτό το πρίσμα οι παράγοντες που υπεισέρχονται σε κάθε ζήτημα διεθνούς πολιτικής όπως το επεισόδιο του σχεδίου Αναν είναι αναρίθμητοι και οι μεταξύ τους συνδυασμοί αμέτρητοι.

Γι’ αυτό και αποτελεί παρακμή η συναγωγή προφητειών του παρελθόντος για το πώς θα εξελίσσονταν τα πράγματα μιας και η ιστορία διδάσκει ότι όλα μαζί θα εισέλθουν μέσα στην δυναμική κινούμενη δίνη της διεθνούς πολιτικής όπου όπως μας πληροφορεί ο Υποδειγματικός –για την θεωρία διεθνών σχέσεων– Θουκυδίδης, η έκβαση κατά πάσα πιθανότητα θα είναι η εξής: «Δίκαιο (αυτού που το επιδιώκει) υπάρχει όταν υπάρχει ίση δύναμη για την επιβολή του και όταν αυτό δεν συμβαίνει ο ισχυρός κάνει ότι του επιτρέπει η δύναμή του και οι αδύναμοι υποχωρούν και προσαρμόζονται» ή σκοτώνονται και εξαφανίζονται (όπως έκαναν οι Αθηναίοι στους Μήλιους).

Ακόμη και αυτή η αξιωματική θέση, βέβαια, βρίσκεται υπό την αίρεση επαληθεύσεων και διαψεύσεων, λένε κάποιοι: Που ξέρεις, μπορεί να ήλθε η στιγμή όπου πλέον τα κράτη συμπεριφέρονται αλτρουιστικά και μεγαλόψυχα. Οπότε ξανά ο Θουκυδίδης μας προειδοποιεί: «λόγια που να στηρίζονται στο δίκαιο δεν λείπουν από κανένα, πιστεύουν όμως πως όσοι διατηρούν την ελευθερία τους το χρωστούν στη δύναμή τους … Η ελπίδα, παρηγοριά την ώρα του κινδύνου, όσους την έχουν από περίσσια δύναμη κι αν τους βλάψει δεν τους καταστρέφει όσοι όμως, στηριγμένοι πάνω της, τα παίζουν όλα για όλα (γιατί απ’ τη φύση της είναι σπάταλη), μονάχα όταν αποτύχουν την γνωρίζουν, όταν πια, για κείνον που έκαμε τη γνωριμία της, δεν έχει απομείνει τίποτε για να το προφυλάξει απ’ αυτήν».

Ο λόγος για τον οποίο οι πολιτικοί επιστήμονες του διεθνούς συστήματος προχωρούν στην μελέτη των ιστορικών γεγονότων μπορεί να είναι ένας και μοναδικός: Η άντληση διδαγμάτων, η αναγνώριση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών των δρώντων, η επαλήθευση ή διάψευση σταθερότερων κριτηρίων της διεθνούς πολιτικής, η ερμηνεία της διακρατικής δομής όπως προσδιορίζεται σήμερα και η συναγωγή αξιόπιστων πορισμάτων που αφορούν όλους ανεξάρτητα το τι μπορούν να κάνουν ή το πώς θα το κάνουν.

Υπό το ίδιο πρίσμα, η συνωμοτική ερμηνεία της ιστορίας ή η απόδοση προθέσεων και οι αλματώδεις προφητείες του παρελθόντος οδηγούν σε έωλα πολιτικοστοχαστικά εγχειρήματα τα οποία άμα συνδυαστούν πνευματικούς εκτροχιασμούς προκαλούν αβάστακτα λανθασμένες αποφάσεις. Για παράδειγμα, είναι ένα πράγμα η συνωμοσιολογία ως δήθεν πολιτική ανάλυση της διεθνούς πολιτικής και άλλο η εξέταση της στρατηγικής των κρατών που εμπεριέχει τόσο φανερές όσο και μη διαφανείς ή μυστικές πτυχές. Το ίδιο ισχύει για την εξέταση πάγιων κριτηρίων στρατηγικών στάσεων, συμπεριφορών και ιεραρχήσεων και υπό το πρίσμα του γεγονότος ότι ένα κράτος είναι τόσο περισσότερο ανταγωνιστικό όσο περισσότερο μπορεί να συγκροτήσει σκοπούς και στρατηγικές επιλογές εκπλήρωσής τους. Έτσι, για παράδειγμα, εξετάζοντας συγκριτικά την Ελλάδα και την Τουρκία ή άλλα κράτη με αφορμή το επεισόδιο των σχεδίων Άτσεσον την δεκαετία του 1990 διερευνούμε ζητήματα όπως τα εξής που προσδιορίζουν το ρίσκο, τις πιθανότητες επιτυχίας και τα διδάγματα για το παρόν και το μέλλον:

· Ποια είναι η κοινωνικοπολιτική συνοχή.
· Ποια δέσμευση της κοινωνίας στα εθνικά συμφέροντα επιβίωσης ενός κράτους.
· Ποια είναι η ποιότητα του στρατηγικού προβληματισμού στο επίπεδο της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας και των επιστημονικών συζητήσεων.
· Ποια είναι η σχέση δυνατοτήτων-σκοπών που τίθενται όταν ένα κράτος χαράσσει –εάν χαράσσει– μακροχρόνιους, μεσοπρόθεσμους και βραχυχρόνιους σκοπούς και όταν σχεδιάζει-εφαρμόζει στρατηγικές εκπλήρωσής τους.
· Ποια είναι η ικανότητα των πολιτικών ηγετών να κατανοήσουν τον χαρακτήρα και τις λειτουργίες του διεθνούς συστήματος.
· Ποια είναι η ποιότητα της διπλωματίας.
· Ποιες είναι οι ποιοτικές βαθμίδες του επιστημονικού έργου που παράγεται σε εξειδικευμένους θεσμούς του κράτους ή στα πανεπιστήμια όσον αφορά την διεθνή πολιτική και την στρατηγική των άλλων κρατών.
· Ποια είναι η σύνδεση αυτού του επιστημονικού έργου (το οποίο όταν εκπορεύεται πανεπιστημιακά δεσμεύει γιγαντιαίους σπάνιους πόρους) με τα πολιτικά δρώμενα.
· Ποια η σχέση πολιτικής, στρατιωτικής και πνευματικής ηγεσίας.
· Ποια είναι η πολιτική συναίνεση μεταξύ των πολιτικών παρατάξεων μιας χώρας γύρω από το έσχατο και υπέρτατο εθνικό συμφέρον της επιβίωσης.
· Ποιος είναι ο βαθμός διάβρωσης της πολιτικής και πνευματικής ζωής (και των Ενόπλων Δυνάμεων) από ξένα συμφέροντα και από διεθνικούς δρώντες,
· και τα λοιπά.

Πάντα υπό αυτό το πρίσμα, λοιπόν, και με δεδομένο ότι το μέχρι στιγμής (Ιανουάριος 2013) το υλικό που καταφθάνει αφορά κυρίως την δεκαετία του 1960, ενώ υπάρχει περισσότερο αν όχι άφθονο για όλες τις περιόδους μέχρι και σήμερα, κανείς μπορεί να επιχειρήσει μια λογική διασύνδεση της στρατηγικής και των σκοπών των εμπλεκομένων γεγονότων παρελθουσών εποχών για να αντλήσει διδάγματα για το σήμερα ή το αύριο. Για παράδειγμα πως στοιχειοθετείται μια αλληλουχία αλληλένδετων γεγονότων και πως αυτό σχετίζεται με την συγκαιρινή συγκυρία. Μεταξύ άλλων:

· Η δικτατορία στην Ελλάδα.
· Το παρακράτος στην Ελλάδα και στην Κύπρο την δεκαετία του 1960.
· Η ΕΟΚΑ Β στην Κύπρο.
· Το πραξικόπημα του 1974 στην Κύπρο.
· Το πώς εξελίχθηκε η τουρκική εισβολή και ποιες οι ομοιότητες με στρατηγικές περιγραφές πχ του επεισοδίου των σχεδίων Άτσεσον ή και προγενέστερων περιπτώσεων.
· Πώς μεθοδεύτηκε διπλωματικά (και από τα ίδια μάλιστα πρόσωπα, πχ τον Μπώλλ) η διολίσθηση των ελλήνων σε διαπραγματεύσεις για δικοινοτική ομοσπονδία, στην συνέχεια σε διζωνική και λίγα χρόνια μετά στην αποκρυσταλλωμένη μορφή του σχεδίου Αναν που σήμαινε κατάλυση του κυπριακού κράτους, διασκορπισμό του πλούτου του και υποδούλωση της κοινωνίας του.
· Το ίδιο το σχέδιο Αναν ως μια καταγεγραμμένη αποτύπωση στρατηγικών σκοπών που βλέπουμε να επιχειρείται να εκπληρωθούν ήδη από τις δεκαετίες του 1950, του 1960 και 1970.
· Τον εξαρτημένο ή ανεξάρτητο ρόλο των διεθνών θεσμών και τα διδάγματα.
· Την εξέλιξη της Ελλάδας και της Κύπρου στην μεταψυχροπολεμική εποχή υπό το φως πιο μακροχρόνιων τάσεων και ιδιαίτερα της στρατηγικής των μεγάλων δυνάμεων στις υπερπόντιες εξισορροπήσεις και ανταγωνισμούς.

2. Το «σχέδιο Άτσεσον» ως ένα επεισόδιο για την Ελλάδα και το διεθνές σύστημα

Σκοπός. Σκοπός στις γραμμές που ακολουθούν δεν είναι να αναλυθεί το σχέδιο Άτσεσον καθότι δεν είναι παρά μόνο ένα επεισόδιο της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής της περιόδου 1945-1974. Θα δούμε λοιπόν συνοπτικά το τι θα μπορούσε και τι θα έπρεπε, μεταξύ άλλων και στοιχειωδώς, να συνεκτιμήσει κανείς πριν σταθμίσει και αποφανθεί για το σχέδιο Άτσεσον. Ενδεικτικά και αλληλένδετα θα αναφερθώ σε πέντε ζητήματα. Πρώτον, την πολιτική δομή στην Ελλάδα και στην Κύπρο η οποία αν και διϋποκειμενικά γνωστή και αληθής είναι υπό την αίρεση βαθύτερων διερευνήσεων. Δεύτερον, τις στρατηγικές ή την ανυπαρξία στρατηγικών των εμπλεκομένων. Τρίτον, στοιχειώδεις αναφορές της στρατηγικής συγκυρίας της περιόδου 1955-1967 που αναβάθμισαν αλματωδώς την γεωπολιτική σημασία της Τουρκίας στην ιεραρχία των αμερικανικών μεθοδεύσεων. Τέταρτον, στις στρατηγικές των μεγάλων εμπλεκομένων δυνάμεων και κυρίως στα τυπολογικά χαρακτηριστικά στην χάραξη, σχεδιασμό και εφαρμογή της αμερικανικής υψηλής στρατηγικής, καθώς επίσης και σε παγιωμένες ιεραρχίες σκοπών και μεθοδεύσεων. Πέμπτον, εκλεκτικές παραθέσεις μερικών μόνο ενδεικτικών αποσπασμάτων οι οποίες από μόνες τους ανατρέπουν πλήρως τις γραμμικές ερμηνείες και τις προφητείες του παρελθόντος. Διαδοχικά, ο οξυδερκής αναγνώστης θα παρατηρήσει ολοφάνερα το γεγονός ότι η τύχη της Κύπρου και της Ελλάδας παίχτηκε στην κόψη του ξυραφιού και ότι σχεδόν συμπτωματικά διασώθηκαν προσωρινά εκ συμπτώσεως ή συγκυριών που θα φωτιστούν και αυτές δοκιμαστικά. Επαναλαμβάνω ότι ανεξαρτήτως της ευκολίας με την οποία κανείς καταλήγει σε εύλογες εκτιμήσεις για τα γεγονότα και την σημασία τους, α) προφητείες του παρελθόντος δεν μπορούν να γίνουν, β) βαθύτερη γνώση θα απαιτήσει μια συγκροτημένη έρευνα, αξιολόγηση των διαφόρων επιπέδων ανάλυσης και κυρίως συνάρτησής τους με μετέπειτα γεγονότα που καταμαρτυρούν την αλληλουχία στρατηγικών σκοπών και μεθοδεύσεων.

Σκιαγράφηση της συγκυρίας. Αρχές της δεκαετίας του 1960 διαφαίνεται τόσο ο εύθραυστος χαρακτήρας των διευθετήσεων της Ζυρίχης όσο και οι τουρκικές μεθοδεύσεις να λησμονήσει τελείως την Συνθήκη της Λοζάνης και να κτίσει πάνω στις «εγγυητικά δικαιώματα» (κατά πολλούς αντίθετα στο διεθνές δίκαιο). Στο πεδίο της ελλαδικής πολιτικής το λιγότερο που θα μπορούσε να πει κανείς είναι ότι όλοι εισήλθαν σε μια αστάθμητη δίνη κάτω από την οποία εκκολάπτονταν πολλά σχέδια πραξικοπημάτων από πολλούς σχεδόν πάντοτε συνδεδεμένων με στρατηγικές ξένων κρατών και τις μυστικές τους υπηρεσίες. Στο στρατηγικό πεδίο, έχουμε την κορύφωση της έντασης του Ψυχρού Πολέμου. Μετά την κρίση της Κούβας οι ΗΠΑ στην βάση πάγιων γεωπολιτικών κριτηρίων και σε αναφορά με το δόγμα της ανάσχεσης στην περίμετρο της Ευρασίας πίεζε την Σοβιετική Ένωση να συγκρατηθεί στην γεωπολιτική ενδοχώρα ενώ η τελευταία χωρίς να φθάνει στα άκρα πίεζε αντίστροφα. Η ζώνη που κάλυπτε το CENTO βρισκόταν στον πυρήνα αυτής της στρατηγικής και η Τουρκία αναβαθμίστηκε στις ιεραρχίες των Δυτικών στρατηγικών ως υψίστης σημασίας κράτος. Στο πεδίο της ισχύος και των συμμαχιών η πλάστιγγα έγερνε υπέρ της Τουρκίας και εις βάρος της Ελλάδας. Με δεδομένη την ιστορική συγκυρία και στα δύο επίπεδα ανάλυσης (κράτη και στρατηγικό) η μόνη στρατηγική συμβουλή που θα μπορούσε να δώσει κανείς είναι η Ελλάδα και η Κύπρος ευφυώς να αποφύγουν να εισέλθουν στις συμπληγάδες του ηγεμονικού ανταγωνισμού γιατί θα βρίσκονταν σε άκρως μειονεκτική θέση. Επίσης, ότι στην βάση πάγιων στάσεων και συμπεριφορών το ηγεμονικό κράτος όταν δύο περιφερειακά κράτη συγκρούονται επιλέγει ενεργήματα που οδηγούν σε κατανομή ισχύος που ωφελούν τον γι’ αυτό το ηγεμονικό κράτος γεωπολιτικά σημαντικότερο σύμμαχο. Εξίσου χρήσιμη συμβουλή είναι να μην εμπιστεύεται κανείς οποιονδήποτε και να συνομιλεί –πάντοτε με επιφύλαξη και αξιόπιστα– με τους ιεραρχικά σημαντικότερους συντελεστές του συστήματος λήψης αποφάσεων (στις ΗΠΑ με συντελεστές του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας και κατ’ ευθείαν με τον Πρόεδρο, ο ρόλος του Υπουργού Εξωτερικών εξαρτάται από το πρόσωπο και είναι κατά κύριο λόγο βοηθητικός και ενίοτε δεύτερης ή και τρίτης τάξης). Την περίοδο 1960-63 η Τουρκία διαρκώς απειλούσε την Κύπρο, συνωμοτούσε ακατάπαυστα και στην Ελληνική πλευρά αντί συντεταγμένης συνεννόησης πάρθηκαν αποφάσεις χωρίς να υπάρχει το αναγκαίο υπόστρωμα πολιτικής συνοχής, στρατηγικής οργάνωσης και εφαρμογής στρατηγικής σε όλα τα πιθανά επίπεδα. Έτσι, η αποστολή της Ελληνικής Μεραρχίας στην Κύπρο (λογική κατά τα άλλα απόφαση και στο κλίμα της εποχής και των αντιπαλοτήτων γύρω από την Κύπρο) αντί μέσο διεξόδου κατάντησε όπως θα δούμε να είναι πιόνι έξωθεν υποκινούμενων σχεδίων ενδό-ελληνικού πραξικοπήματος και διολίσθησης στο κενό ή καλύτερα στα χέρια των αντίπαλων κρατών. Τέλος αλλά όχι το τελευταίο που θα μπορούσε να αναφερθεί για την τότε συγκυρία, ενώ οι παίχτες απέναντι στην Ελλάδα και στην Κύπρο λειτουργούσαν με σιδερένια συνοχή, οργάνωση και πειθαρχία η εικόνα στα δύο ελληνικά κράτη υποδήλωνε διάλυση, ασυνεννοησία, διλήμματα ασφαλείας!, αντιπάθειες, αποδιοργάνωση, παντελή άγνοια των στρατηγικών σκοπών και ιεραρχιών, διάβρωση από ξένες υπηρεσίες, καταστάσεις παρακράτους που και αυτές βρίσκονταν υπό ξένη επήρεια και αποδυναμωτική σπασμωδικότητα και νευρικότητα.

3 . Σχέδια Άτσεσον τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο 1964.

(Υπό κατασκευή πορίσματα και στοιχειώδεις αναφορές σε διαθέσιμο αρχειακό υλικό – τα σημεία που ακολουθούν θα συμπληρωθούν, τεκμηριωθούν)

Η ανάγνωση του αρχειακού υλικού που έχουμε μέχρι στιγμής στην διάθεσή μας καθιστά σαφές ότι το σχέδιο Άτσεσον αποτελούσε μια αμερικανική στρατηγική ελέγχου της Κύπρου με σκοπούς η ιεραρχία των οποίων αναμενόμενα θα άλλαζε (και έτσι έγινε) ανάλογα με την ισχύ, την στρατηγική και τους ελιγμούς των εμπλεκομένων. Μια τέτοια στρατηγική εμπλοκή για τις ΗΠΑ σήμαινε ότι ιεραρχικά σήμαινε (πολλές αποχρώσεις είναι βεβαίως νοητές αλλά λογικά μόνο εντός αυτών οριοθετήσεων)

α) Να καταστεί η Κύπρος ορμητήριο των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ στην αντιπαράθεση Ανατολής-Δύσης (και ασφαλώς να μην περιπέσει η Κύπρος στην Σοβιετική Σφαίρα, κατιτί που όπως και θα ειπωθεί από τον Μπωλλ στον Πρόεδρο στην κρίσιμη σύσκεψη της 8ης Σεπτεμβρίου δεν ήταν κάτι το αναμενόμενο).

β) Προσπάθεια μεν να εκπληρωθεί αυτός ο στόχος χωρίς όμως κατά προτίμηση να συγκρουστούν Ελλάδα και Τουρκία (αυτό ακαριαία και άκαμπτα οριοθετούσε το εγχείρημα και τα εναλλακτικά σχέδια των ΗΠΑ εκτός και αν κανείς έχει ένδειξη ότι η Τουρκία θα δεχόταν οτιδήποτε άλλο εκτός από μια εδραία και μόνιμη παρουσία στην Κύπρο ως αφετηρία του επόμενου βήματος στο πλαίσιο της ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης που ποτέ δεν σταμάτησε – και που αποτελούσε συστημικού χαρακτήρα διένεξη, όπως τα γεγονότα καταμαρτυρούν διαχρονικά).

γ) Εάν η Τουρκία δεν συναινέσει σε μια περιορισμένη (σύμφωνα με τα αμερικανικά κριτήρια) κατάκτηση στρατιωτικού προγεφυρώματος στην Κύπρο (κατά την εκτίμησή μου ενοίκιο ή μόνιμη είναι δευτερεύον εκτός και αν τερματιζόταν για πάντα η ελληνοτουρκική αντιπαράθεση κατιτί που όπως γνωρίζουμε δεν ισχύει) τότε εξώθηση σε «ελεγχόμενη κρίση που θα έφερνε την Τουρκία σε διαπραγματευτική ισχυρή θέση» (βλ. στα έγγραφα πιο κάτω) και επιβολή των προδιαγεγραμμένων σκοπών.

δ) Οι Αμερικανοί με συγκλονιστικό για την Ελλάδα τρόπο –αλλά και καθοριστικό για την έκβαση της κρίσης αν άρχιζε κατιτί με σπασμωδικές ανακηρύξεις εν μέσω ελληνικού εμφυλίου– θεωρούσαν δύο πράγματα δεδομένα: Αφενός ο Έλληνας πρωθυπουργός ήταν αναλώσιμο υποχείριό τους απαξιώνοντάς τον διαρκώς ως δημαγωγό, ανίκανο κτλ. Αφετέρου, ότι ανά πάσα στιγμή ήλεγχαν πλήρως το ελλαδικό πολιτικοστρατιωτικό πεδίο με προεξάρχοντα βέβαια «άνθρωπό τους» τον Υπουργό Άμυνας Γαρουφαλιά. Είναι εξίσου συγκλονιστική, επιπλέον, προσδοκία των ΗΠΑ και ο θυμός τους αργότερα όταν δεν εκπληρώθηκε, ότι έλληνες θα εκτελούσαν ενδό-ελληνικά στρατιωτικά πραξικοπήματα τα οποία αυτοί στην συνέχεια θα ενέτασσαν στα γνωστά εναλλακτικά σενάρια δράσης (contingency plans μερικά από τα οποία αναδύονται εδώ και εκεί μέσα από όσες πληροφορίες διέτρεξα μέχρι στιγμής.

ε) Οι Τούρκοι απέρριπταν πάντοτε όλες τις προτάσεις και τελεσιδίκως με την αποστολή της επιστολής Ερκίν ενώ είχε δίαυλους επικοινωνίας με την Σοβιετική Ένωση για το θέμα της «ομοσπονδίας» (που ευνοούσε την περαιτέρω ενδό-Νατοϊκή διχόνοια που κατά βάση ήθελε η ΕΣΣΔ). Ο πασίδηλος σκοπός της Άγκυρας ήταν να συρθούν όλοι στο πεδίο στρατιωτικών παιγνίων όπου η γεωπολιτική της σημασία θα μετρούσε εξαιρετικά. Τρόπος να γίνει διαφορετικά ότι εκδουλεύσεις και να προσέφεραν οι ελλαδίτες συνομιλητές τους δεν υπήρχε γιατί η Τουρκία χαρακτηριστικά είπε αν ανακηρυχθεί η ένωση θα εισβάλει «ακόμη και εάν όλος ο κόσμος θα στραφεί εναντίον της». Εξαιρετικά σημαντικό και συναφές, πολλά κείμενα που έχουμε ήδη στην διάθεσή μας οι αμερικανοί καθιστούν ξανά και ξανά σαφές (μεταξύ τους και σε συνομιλίες με Έλληνες) αφενός ότι ποτέ δεν θα πολεμήσουν τον τουρκικό στρατό και αφετέρου ότι ποτέ δεν θα παρεμβληθούν μεταξύ τουρκικού στρατού και Κύπρου.

στ) Το πώς θα εξελίσσονταν τα εναλλακτικά σενάρια δράσης κανείς δεν μπορεί να ξέρει γιατί έχουν όπως θα εξηγήσουμε πιο κάτω την δική τους δυναμική πάντοτε αρνητική για τον λιγότερο ισχυρό.

Μια πρώτη εκτίμηση είναι ότι το πραξικόπημα που σχεδίαζε, υποσχέθηκε και τελικά δεν έκανε συνωμοτώντας με ξένες δυνάμεις θα έβαζε Ελλάδα και Κύπρο σε ναρκοπέδιο τελικού θανάτου. Για τι επιτυχία να μιλάμε όταν θα διατρέχαμε ένα κίνδυνο ενδο-ελληνικού εμφυλίου και ταυτόχρονης πολυμέτωπης στρατιωτικής σύγκρουσης. Το μόνο που δεν μπόρεσα να δω ήταν κατά πόσο είχε εμπλακεί και η σοβιετική ένωση, με την οποία η Άγκυρα βρισκόταν σε επικοινωνία. Ότι διάβασα μέχρι στιγμής επιβεβαιώνουν αυτές τις πρώτες εκτιμήσεις και επιφυλάσσομαι.

4 . Η στρατηγική συγκυρία της δεκαετίας του 1960, τα σχέδια Άτσεσον και η διαχείριση κρίσεων

(υπό κατασκευή)